چون نى اگر یار ما را نوازد بى‌برگى ما یابد نوایى
ویرانه عشق دارد اثرها با جغد اینجاست فر[749] همایى
جان مى‌فزاید از نغمه وى[750] خوشتر از این نیست آب و هوایى
سوى فقیرش هرگز نظر نیست با شه فتاده است کار گدایى
اگر از پرده برنمى‌آیى مى‌کشد کار ما به رسوایى
یار در خانه جا گرفت و مرا کرد چون گردباد صحرایى
هر کجا مى‌روى رود دل من از قفاى تو چون تقاضایى
ناله م را اگر دهى گوشى رحم آرى و سوى من آیى
آنچنان جا گرفته‌اى در دل کارزو را نماند گنجایى
دیده‌ام شوخى نگاه ترا ناید از من دگر شکیبایى
گر تو طرف کله چنین شکنى سر برون آورم به شیدایى
کار چشمم به گریه افتاده است کشتى من شده است دریایى
عقل را نیست نسبتى با عشق بیخودى از کجا و خودرایى
پیش خورشید عشق عالم‌سوز چون چراغى است نور دانایى
نیست یکجا مرا قرار فقیر دل من برده یار هر جایى
با کام دل به کویش نتوان کشید هویى کان مست ناز[751] دارد طبع بهانه‌جویى
غیر از تو کامیاب است بى‌زحمت تمنا باید مرا به سر برد عمرى به آرزوى
با آنکه پاره کردیم[752] زنجیر عقل صدبار اى زلف مى‌توان بست ما را به تار مویى
نتوان گذشت یاران از سیب آن زنخدان بویى از او به جانى جانى ز ما به بویى
سرماى زهد خشکم افسرده کرد خاطر کو عشق تا بجوشم با آفتاب رویى
آتش به خرمنم زد دود از دلم برآورد چون برق شوخ طبعى چون شعله تندخویى
شد شیخ سوى کعبه من سوى حضرت دل او مى‌رود به سویى من مى‌روم به سویى
آیینه دو عالم عکس رخ تو دارد سوى تو آورد رو آن را که هست رویى[753]
از شعر مطلب ما ردّ و قبول کس نیست دیوانه‌وار با خویش[754] داریم گفتگویى
چون دید حال زارم بیچاره‌تر ز من شد هر جا فقیر با من برخورد چاره‌جویى
جان و دل عاشق را کو طاقت و نیرویى جان خسته مژگانى دل بسته گیسویى
احوال چه مى‌پرسى ما بى سر و پایان را سر نذر دم تیغى پا وقف سر کویى
گر بوالهوسى خودرا خواهد که به ما سنجد از ناوک بیدادش داریم ترازویى
از ننگ چه پرهیزى اى زاهد افسرده مردانه بزن جامى مستانه بکش هویى
در عشق قوى‌دل شو تا ناله اثر بخشد ناوک به نشان ناید بى‌قوت بازویى
گر باخته‌ام دل را طعنه چه زنى ناصح کار تو نیفتاده با قامت دلجویى
شوریده دل ما را صحبت به که درگیرد نى طبع سخندانى نه[755] چشم سخنگویى
کى نافه‌گشا گردد در باغ گل سورى گر باد سحرگاهى از تو نبرد بویى
در دیده گریانم یک لحظه اقامت کن گر زانکه ندیدستى سروى به لب جویى
قتل چو فقیرى را شمشیر چه در کار است کافى بود ایمایى از گوشه ابرویى
غزلهاى ناتمام
فصل داغ دل گذشت و گرم افغانم هنوز نوبهار آخر شد و مست و غزلخوانم هنوز
شب به فکر نوگلى سر در گریبان بوده‌ام غنچه‌سان بوى گل آید از گریبانم هنوز
شمع‌سان از تف آه دل غم‌پرور خویش شب هجر تو نشستیم به خاکستر خویش
بعد از این ما و سر فقر و کلاه نمدى شاه را گو بزند تاج زرش بر سر خویش
درآ به جلوه مه من خراب گو شده باشم ز باده چهره برافروز آب گو شده باشم
به من نگاه کن و[756] گو نظر ز خویش ببندم به غیر گرم سخن شو کباب گو شده باشم
گره به طره مزن عقده‌ام به کار میفکن اسیر سلسله پیچ و تاب گو شده باشم
کرد روان دو جوى خون دیده تر به روى من میل کنار جو نداشت سرو کناره[757] جوى من
جلوه هر سهى‌قدى دل ز کفم نمى‌برد بر قد او بریده‌اند جامه آرزوى من
جان و دلى[758] نداشتم بهر نثار روز وصل دیده تر نگاه داشت پیش تو آبروى من
اثر از هستى‌ام نگذاشت فکر آتشین‌رویى ز سامانم نمى‌پرسى[759] سرى مانده است و زانویى
به حسن طلعت آن ماه مى‌زد لاف هم‌چشمى اگر مى‌بود خورشید فلک را چشم و ابرویى
ز هر سنگى شبیه یار را نتوان تراشیدن وگرنه مى‌نمودم کوهکن را دست و بازویى
چون یار من ندارد امروز دلربایى چشم نظر فریبى لعل[760] هوس فزایى
نیرنگ جلوه تو افکنده است جانان در هر سرى خیالى در هر دلى هوایى
قصاید
نوروز به صد رنگ بیاراست جهان را آیین نوى بست زمین را و زمان را
مقدار شب و روز به هم گر تو بسنجى خالیست که بر چهره بود لاله‌رخان را
شب بس که شود صرف در افزون شدن روز مانند زگالیست که آتش رسد آن را
آتش چو فروزد اثر دود شود کم شب کاسته شد روز چو بنمود توان را
روز است که لشکر به شب تار کشیده یا نور یقین پرده‌درى کرده گمان را
گسترده چمن خوان ضیافت پى نوروز صد برگ مهیا شده آرایش خوان را
در بزم چمن باد بهار از گل و لاله ترتیب دهد مجمره و غالیه‌دان را
از بس که هوا گشته درین فصل گل‌افشان بلبل شمرد شاخ گلى مد فغان را
با لاله و گل نرگس شهلاست نظرباز با حسن سر و کار بود دیده‌وران را
بر عارض گل طره آشفته سنبل در آتش غیرت فکند زلف بتان را
از باد بهارى که گل‌افشان شده در باغ ماناست خیابان گذر کاهکشان را
از بس که ز هر چوب دمد گل عجبى نیست گر صورت طاوس بود زاغ گمان را
پیوسته به باغ از اثر باد صنوبر ماند به دلى راست که دارد خفقان را
تا عکس خود از آینه آب روان دید شد ناز دوبالا به چمن سرو چمان را
زین‌گونه که شد عکس‌پذیر از گل و لاله رنگ دگر است آینه آب روان را
گر زانکه ندیدى به جهان جان مصور در آینه آب ببین روح روان را
تا شاخ شکوفه شده از باد گل‌افشان ماند مژه دیده خونابه فشان را
هر سبزه نورسته که سر زد ز لب جو تر کرده به مدح شه کونین زبان را
میرآب گلستان امامت که ز فیضش تا حشر بهار است چمن‌زار جهان را
مهر فلک عز و شرف مهدى هادى کز عدل بود واسطه ربط تن و جان را
بى‌هستى آن مظهر کل ممتنع آید امکان بقا جزوى از اجراى زمان را
او مرکز پرگار وجود است وگرنه نه دایره در خراب[761] ندیدى دوران را
چون بحر پرآشوب زند سطح زمین موج حفظش نشود باعث اگر امن و امان را
عالم اثر زندگى از هستى او یافت از روح پذیرد تن افسرده روان را
از آب حیات ابدى ساخته سیراب خاک در او کام و دهان عطشان را
شاها اگر از لطف دهى راه خطابم در پاى تو ریزم گهر نطق[762] بیان را
اى زندگى از فیض وجود تو جهان را سرمایه هستى ز تو باشد تن و جان را
عالم همه یک پیکر انسان کبیر است وز هستى تو پیکر او یافته جان را
جنبش دهى از عزم سبک‌سیر زمین را ساکن کنى از حلم گران‌سنگ زمان را
اى ذات تو مظهر عجایب وى نام تو دافع نوائب
اى طاعت تو بر اهل تکلیف چون طاعت کردگار واجب
نور بود تبارک الله[763] خورشید مشارق و مغارب
افلاک به حضرتت ملازم املاک به خدمتت مواظب
کیوان بودت کمینه هندو تیرت باشد کمینه کاتب
بر امت خود به حکم یزدان کرده است ترا رسول نایب
گر غیر تو نایبى بجویند آن نایب باشد از نوایب
با سید انبیا نبوده کس چون تو قریب از قرایب
بودى بر عرش گاه معراج در پرده به مصطفى مصاحب
بى‌دوستى تو طاعت خلق باشد به شماره ملاعب
قومى که به تو شدند مایل جمعى که ترا بدند طالب
جستند عروج بر مقامات کردند سلوک در مراتب
جاهل ز تو صورت ترا دید وز معنى تو بماند خایب
جان تو کجا و جسم خاکى نور تو کجا و طین لازب
روشن گردیده بر افاضل از نطق تو چون شهاب ثاقب
علم توحید را مسایل فن تحقیق را مطالب
منظور تو اولیات ناظر مطلوب تو اصفیات طالب
از تیغ تو دشمن سیه‌روز شد چون شب از آفتاب هارب
جوید به تو خصم سنگدل رزم شمشیر تراست بس که راغب
گر سنگ نمود جذب آهن این آهن سنگ راست جاذب
اعداى تو لشکر شیاطین رمحت به مثل شهاب ثاقب
در مدح تو نطق عارفان گم زان سان که به صبحدم کواکب
در کسیه نطق نیست لفظى کان مدح ترا بود مناسب
شاها ز درت فقیر مسکین خود گو که رود کدام جانب
دانم نظریت هست با من از چشم منى اگرچه غایب
هرجا باشم به رنگ شبنم مهر رخ تو مراست جاذب
جز حب تو گر بود مرا دین محشور شوم به کیش راهب
از جرعه مشرب ولایت رستم ز آلایش مذاهب
مداح تو بودنم هنر بس آلوده‌ام ارچه از معایب
از مدح تو کسب فیض کردن بهتر بود از همه مکاسب
هرکس ز تو حاجت دگر خواست از تست ترا فقیر طالب
تو دستم گیر در مهالک تو یارم باش در مصایب
در عشق تو باد ختم کارم کاین است مرا بهین مآرب
«فى مدایح اصحاب العصمت و اهل بیت سلام الله علیهم اجمعین»
تا اسیر صورت است انسان به معنى کافر است معنى کربت شناسد حق به دست بتگر است[764]
در محیط بیخودى یک سر تهى از نشئه نیست مى‌پرست شوق او را هر حبابى ساغر است
خاکساران را به جایى مى‌رساند وجد شوق ذره‌هاى خاک را تخت روان از صرصر است
نیست غیر از خاکسارى خلعت روشندلان هر کجا دیدیم خاکستر لباس اخگر است
در کنار محنت است آرامگاه اهل دل خار طفل غنچه را در مهد گلبن بستر است
بر تن خلوت‌نشین فقر نقش بوریا از پى خط غبارى خاکسارى مسطر است
بیقرار عشق را جز در فنا آرام نیست تا بود سر بر تنش سرمایه درد سر است
وصل کاهش مى‌فزاید خوب هجران کرده را ماه تا نزدیک با خورشید باشد لاغر است
گر بهشت نقد خواهى مبدأ خود را بجو جوى شیر طفل نادان در کنار مادر است
اهل دنیا غافلند از جلوه نور ازل آفتاب و صبح این بداختران سیم و زر است
بى‌وفایى‌ها بود پیرایه دنیاى دون این عروس فتنه جور آغار خون شوهر است[765]
سفله گر با اهل معنى لاف همرنگى زند در حقیقت چون سیاهى دان که نامش عنبر است
صاف‌طینت را هنر پیرایه‌بخش آبروست زینت رخساره شمشیر زلف جوهر است
حسن را پرواز شهرت از گرفتاران بود راست گویم سرو بى‌قمرى خدنگ بى‌پر است
ساز و برگ ناز او بى‌برگى عشاق بود بر سر گل آشیان عندلیبان افسر است
از متاع درد خالى نیست سر تاپایشان عاشقان را خار در پایست و سودا در سر است
خانه‌سوزى‌ها ثمر باشد نهال عشق را تا شرربارى ندارد ناله نخل بى‌بر است
ممکن و واجب همه گرم‌اند در سوداى عشق راست مى‌گویم خدا هم عاشق پیغمبر است
مطلعى از مشرق کلکم دگر سر مى‌کشد کز فروغ نعت سر تا پا تجلى‌پیکر است
«مطلع دیگر»
یک حقیقت کز زمین و آسمان بالاتر است بر فلک روح‌القدس شد بر زمین پیغمبر است
کى رسد بى‌مشرب او نشئه معنى به کس باده تحقیق را شرع محمد ساغر است
فضل بعضى انبیا بر بعض مى‌دانى که چیست آن خطیب حق سرا را زینه‌هاى منبر است
قدرت ایزد به ذات پاک او شد آشکار شوکت فرمانرواى ما ازین فرمانبر است
قامت آن قبله آفاق در وقت رکوع راست مى‌گویم در انگشت خدا انگشتر است
چشمه‌هاى آب صافى جوش زد از پنجه‌اش هر سر انگشتش تو گویى جدولى از کوثر است
آب خضر از موج با او دست بیعت مى‌دهد بس که آب دست آن بحر کرم جان‌پرور است
بنده‌اش را نیست پروایى ز تیغ حادثات بر سرم داغ غلامى جانشین مغفر است
محرم اسرار اسما بوالبشر با آن شرف از بهشت خلوتش چون حلقه بیرون در است
بر کنار چشمه آب بقاى فیض او خضر با آن سبزبختى از گیاه کمتر است
داده در دستش زمام اختیار خویش را نوح در طوفان شوقش کشتى بى‌لنگر است
کى به ابراهیم رو داد آنچه او از قوم دید التهاب بولهب افزون ز کین آذر است
برد اسمعیل با خود حسرت قربان او حلق او از العطش گویان آب خنجر است
در فراقش گریه یعقوب بى‌وجهى مدان روى یوسف نور پاک مصطفى را مظهر است
از ید بیضا چراغى داشت گر موسى به دست نقش پایش در ره دین آفتاب انور است
گرچه آهن در کف داوود کار موم کرد سنگ را گویا نمودن کار دست دیگر است
بر هوا مى‌رفت اگر تخت سلیمان نبى خاک نعلین محمد عرش حق را افسر است
کور مادرزاد را مى‌کرد اگر بینا مسیح چشم دلها را فروغ معرفت از این سراست
جانشینش جز على از روى استحقاق نیست یادگار صبح صادق آفتاب انور است
مطلعى باز از نهال کلک ما گل مى‌کند فصل مدح مرتضى ما را بهار دیگر است
«مطلع»
گوهر دریاى وحدت حضرت پیغمبر است متحد با او على مانند آب گوهر است
وحدت‌آباد است شهر علم سلطان رسل لاجرم شهر این على منحصر در یک در است[766]
روز و شب محو جمال بندگان حیدرم مردمک در دیده‌ام آیینه‌دار قنبر است
مصرع برجسته دیوان قدرت دست اوست ذوالفقار آبدارش مستزاد دیگر است
بر دو عالم خواند شرح لا و الّا آشکار آن خطیب کعبه کز دوش رسولش منبر است
جاى پیغمبر به جز معصوم نتواند نشست شاخ عصمت را شکوفه مصطفى و حیدر است
وارث صدر امامت بعد حیدر دان حسن بدر کامل جانشین آفتاب انور است
مشعل راه هدى بعد از حسن آمد حسین غازه رخسار ایمان آن شهید اکبر است
زینت سجاده تقوى على ابن الحسین آدم آل عبا و یادگار حیدر است
گریه‌اش آب دگر بر روى کار دین فزود گلشن فردوس را میرآب آن چشم تر است
بخت سبز از نقش پاى ما دمد چون نوبهار در طریقت خضر راه ما محمد باقر است
از صفاى طلعتش حسن ازل شد آشکار آفتاب ذات حق را صبح صادق جعفر است
موسى کاظم که نقش پاى او را از شرف با ید بیضا اگر هم‌چشم خوانم در خور است
نور ایمان قبله دلها امام هشتمین آنکه خاک آستانش عرش حق را زیور است
مشهد نورانیش چشم و چراغ عالم است آفتاب از گنبد آن روضه یک خشت زر است
گرچه از ظلمت‌سراى هند ره گم کرده‌ام برق آن گنبد مرا سوى خراسان رهبر است
گنبدش را آسمان سنجید با خورشید خویش پله خورشید بالا رفت وزنش کمتر است
وارث ملک رضا باشد تقى متقى آن شه آفاق کز تسلیم تاجش بر سر است
هادى راه حقیقت چون على باشد نقى فیض او عقل و دل و جان و تنم را یاور است
روح پاکان با دم صدق است خاک عسکرى شاه انجم را فروغ صبح گرد لشکر است
طلعت مهدى بود آیینه‌دار ذات حق خود نهان از چشم و عالم نور او را مظهر است
در هواى دیدنت اى سید و مولاى من بر سرم داغ غلامى نیز چشم دیگر است
بر ولاى خویش شاها ختم کن کار فقیر کز دل و جان بنده‌اى از بندگان قنبر است
گلشن سبز محبان على سرسبز باد تا گل و نسرین انجم زیب چرخ اخضر است
«فى نعت النبى صلى الله علیه و آله و سلم»
بسیار مى‌زدم به خم زلف یار دست چون شانه رفت آخر عمرم ز کار دست
ترسم که کار دست تو افتد به جیب خویش اى دل مزن به دامن او زینهار دست
بیهوده فکر کاکل زلف بتان مکن چندى ازین خیال پریشان بدار دست
نى نى ز قید عشق رهایى ستم بود غافل ازین کمند مکش زینهار دست
کفر طریقت است گذشتن ز کوى یار زین در به هیچ باب دلا برمدار دست
ننشین ز پا اگرچه شوى خاک در رهش کمتر ز گردباد نه‌اى هان برآر دست
روز و شب تو گردش چشمى است هوش دار تا کى زنى به دامن لیل و نهار دست
زآن چشم نیم‌مست طلب کن پیاله را در رعشه است اگرچه ترا در خمار دست
آیى به سوى خویش گر از خویشتن روى کارت به دست تست فتد گر ز کار دست
از ما چو یار مى‌گذرد آستین‌فشان باید زدن به دامن او چون غبار دست
جان و دل و قرار و شکیبى که داشتم تا یار رفت شستم ازین هر چهار دست
گو سیل گریه خانه مردم دهد به آب برداشتیم از مژه اشکبار دست
قاصد بگو به یار که از دوریت مرا از دست کار رفته و رفته ز کار دست
با آنکه اختیار به دستم نمانده است بر سر زنم ز دست تو بى‌اختیار دست
مشکل که دستگیریم آید ز دست تو پا در گلم ز اشک و ترا در نگار دست
امروز دور نیست که از دست مى‌روم شب بود با خیال توام در کنار دست
پروانه‌اش به شمع غلط کرد بارها از دست تست بس که مرا داغدار دست
عشاق دست و دل همه صرف تو کردهاند محو نظاره‌ات دل و وقف نثار دست
دامن‌کشان چو سرو تو از باغ بگذرد چون سبزه مى‌زند ز لب جویبار دست
حسن ترا به لاله و گل نیست نسبتى رنگ حناى پاى تو برد از بهار دست
پیوسته دست بر دل من مى‌نهد غمت کس را نداده است چنین غمگسار دست
تا دامن وصال تو از دست داده‌ام از دست رفته است مرا بهله‌وار دست
دور از تو دل به سینه هلاک طپیدن است یک ره بیا و بر دل زارم گذار دست
چون نقش پاى خاک رهت جا گرفته‌ام یکباره برمدار ازین خاکسار دست
سنگین‌دلى نه شیوه اسلام بوده است اى بت ز رسم کفر خدا را بدار دست
دست از جفا بدار و به بیداد خو مکن ورنه برآورم ز پى زینهار دست
نالم به پیش عدل‌پناهى که شعله را کوتاه مى‌کند ز گریبان خار دست
سالار انبیا که ز بیم عدالتش بردارد از طریق ستم روزگار دست
آن پادشاه عالم معنى که پیش او برهم نهاده خیل ملک بنده‌وار دست
بر هر زمین که سایه کند ابر جود او روید ز چوب خشک بسان خیار دست
بیند اگر به چشم غضب سوى آسمان خورشید را ز بیم شود رعشه‌دار دست
آید زمین به لرزه اگر شخص قوتش یازد به فرض در کمر کوهسار دست
عدلش اگر به شعله کند منع سوختن از بهر حفظ خار نماید حصار دست
بر قصر رفعتش نظر از دیر باز داشت زآنروى داده است فلک را دوار دست
در عالمى که معرفتش پا فشرده است عقل حکیم را رود آنجا ز کار دست
یک گل نچید از چمنش فکر فلسفى در خارزار شبهه شد او را فگار دست
پایش به روز حشر نمى‌لغزد از صراط هرکس که زد به دامن او استوار دست
شاها به بوستان فرحبخش نعت تو کلک منست مرغ چمن شاخسار دست
بهزاد رنگ بازد و مانى ز خود رود هرگه زنم به خامه معنى نگار دست
کلکم به دست شاخ گل تازه مى‌شود برده است فیض طبع من از نوبهار دست
گر حرف من به گوش صدف آشنا شود شوید به بحر از گهر شاهوار دست
کلکم ز جیب چون ید بیضا برآورد گوید به آفتاب فلک برمیار دست
گیرد به دوش غاشیه او دبیر چرخ گردد بر ادهم قلم[767] چون سوار دست
با اینهمه دمى که ثنایت رقم کنم کلکم برآورد ز پى زینهار دست
حصر فضایل تو نه مقدار چون منى است گردد اگرچه سوده مرا از شمار دست
نعت تو مهر عجز نهد بر دهان او هرچند داده نطق مرا اقتدار دست
دارد فقیر از تو امید شفاعتى اى دامن ولاى تو وقف هزار دست
تو ابر نوبهارى و من خاک تیره‌ام از تو عطا و از من امیدوار دست
تا نعمت حضور تو باشد میسرم کى مى‌برم به ماحضر روزگار دست
زآندم که سوى من نظر از لطف کرده‌اى بر من نیافت گردش لیل و نهار دست
از پرتو جمال تو موسى‌صفت مرا داده است شمع طور به شبهاى تار دست
چون از رخ تو ظلمتیان را سحر دمید گویم به دل بیا و دعا را برآر دست
دل مى‌کند حواله دعا را به دست من با آنکه هست از گنهم شرمسار دست
تا روح را به دست بود دامن بقا در دامن تو باد مرا استوار دست
«فى منقبت سیدالاوصیا على ابن ابیطالب سلام الله علیه»
اى وجودت شده ایجاد جهان را باعث مهر تو آمده ربط تن و جان را باعث
نام نامیت على گفته خداى متعال اى شده نام خوشت راحت جان را باعث
در تو اوصاف خداى است هویدا به یقین لیک شکل بشرى گشته گمان را باعث
میهمان ساخته بر خوان وجودت یزدان این ضیافت شده آرایش خوان را باعث
اى نهان از نظر و نور نظرها از تو بى‌خبر از تو روان و تو روان را باعث
در شبى خوانده ترا نفس پیمبر ایزد اى بقاى تو بقاى دل و جان را باعث
چرخ گرد کره خاک نگردد بى‌جا طوف درگاه تواش شد دوران را باعث
بى‌سبب خلد و سقر خلق نکرده است خداى بغضت این را سبب و حب تو آن را باعث
دشمنت گرچه زند لاف ریاست به جهان آن ریاست نشود عزت و شان را باعث
مرغ تصویر اگر چند برآرد پر و بال آن پر و بال نگردد طیران را باعث
تیغ تو شعله برقیست کز اندیشه آن در دل خصم چنان شد خفقان را باعث
دم افسرده خصمان ز جهان رونق برد باد با آن به چمن گشت خزان را باعث
پر ز کین بود دل دشمن تو زان گردید دست تو بر جگرش زخم سنان را باعث
مرگ روباه بود دعوى سرپنجه شیر شد به حرب تو اجل خصم جهان را باعث
عالم از شور و شر فتنه به هم برمى‌خورد گرنه حفظ تو شدى امن و امان را باعث
چشمه آب حیات از دل او مى‌جوشد هرکه شد مدح تواش نطق و بیان را باعث
کرده در شعر مدیح تو دلم را تحریض گشته بر نطق ثناى تو زبان را باعث
داورا داورى من بستان از گردون که شد آزار من خسته روان را باعث
بر من زار جفاهاى فلک را مپسند اى ولاى تو به دل تاب و توان را باعث
چیست حاجت چو کنم عرض چو خود مى‌دانى که شد این سفله جنین را و جهان را باعث
حاش لله چه مجال است فلک را که شود بر غلام تو نزول حدثان را باعث
کى فقیرت بر هر سفله برد حاجت خویش کى نیازش بشود ناز خسان را باعث
در حق من که به فیض تو نظر دوخته‌ام هرچه خوبست شده فضل تو آنرا باعث
رنج کان از تو رسد مایه راحت باشد خوف اگر از تو بود گردد امان را باعث
صبر اگر چند بود تلخ به کام بیمار تلخى صبر بود صحت جان را باعث
به گداى چو منى جود تو بى‌رنج سؤال شده ایصال مراد دو جهان را باعث
بى‌طلب گنج گهر ابر فشاند بر خاک عرض حاجت نبود جود شهان را باعث
پیر اگر کرد مرا گردش افلاک چه غم هست چون مهر توام بخت جوان را باعث
به دعا به که کنم ختم کنم این طومار چون ادب مى‌شود ایجاز بیان را باعث
تا بود کوه گران سنگ زمین را لنگر تا شود گردش افلاک زمان را باعث
عیش احباب تو دایم چو زمین ثابت باد بهر خصم تو زمان هول و هوان را باعث
خوشا دهلى و خاک عشرت‌فزایش توان داد بر باد جان در هوایش
چنان دلکش افتاده معموره او که بیگانه عالم است آشنایش
غریبان چو دل در خم زلف خوبان گرفتار هر کوچه دلربایش
غبارش ز بس مى‌کند دیده روشن نخواند اهل بینش کم از توتیایش
عزیرى اگر بود در مصر اینجا عزیزان بسیار بینى به جایش
ز ارباب فضل و کمالش چه پرسى کزین قوم افزوده قدر و بهایش
فقیرى که بینى به خاک اوفتاده سر عجز دارد فلک زیر پایش
محقق ز بس یافت مغز حقایق مجاز و حقیقت یکى شد برایش
به جایى رسیده‌ست عرفان عارف که حق جلوه‌گر گشته از ماسوایش
حکیم آنقدر فیض اشراق دارد که معقول محسوس گشته برایش
رموز الهى طبیعیش گشته ریاضى فتاده است در پیش پایش
ز صغرى و کبراى دنیا و عقبى نتیجه نفهمیده غیر از خدایش
محدث خبرهاى او جمله مسند فقیه از اصول است محکم بنایش
مفسر چنان واقف از سرّ تنزیل که آیات غیبى است تفسیرهایش
چه گفتن توانم به توصیف شاعر که گردون‌خرام است فکر رسایش
کمیت قلم زین کند چون بنانش جلو ریز آید سخن از قفایش
غرض زین نمط اهل معنى در آن شهر فزون از شمارند اى من گدایش
اگر مستمع را ملالت نیارد توان حرف زد از پرى‌چهرهایش
ز خوبان گل‌چهره سروقامت برد رشک صحن چمن در فضایش
یکى غمزه در کار عشاق کرده یکى بسته دلها به زلف دوتایش
یکى پرده از روى زیبا گشوده که عاشق دهد نقد جان رونمایش
یکى کشته بیچاره‌اى را به غمزه ولى داده از یک نگه خونبهایش
یکى کرده در کار زاهد نگاهى خریده به جامى عصا و ردایش
نگه گر دلى را به زهر تغافل کند خسته و چاره نبود برایش
به قانون دلجویى چشم پرفن دهد از اشارات ابرو شفایش
درین شهر پرشور اگر لیلى آید چو مجنون فتد بند الفت به پایش
غرض کز بهشت چنین همچو آدم جدا گشته‌ام چون ننالم برایش
اگر بخشش خاص شاه ولایت شود یاور من که جانم فدایش
شود این بهشت برین باز جانم گل طبع من بشکفد در هوایش
على ولى جان معنى و صورت که یابد تن و جان حیات از لقایش
رسد کشتى آرزوها به ساحل شود موج زن چون محیط عطایش
ز ذوق کلامش گر آماده گردد خضر دست شوید ز آب بقایش
ز بس گشته از فیض جودش توانگر زند خنده بر پادشاهان گدایش
مقام جنابش دل اهل ایمان خدا داده در خانه خویش جایش
ببین کز کجا سر برآورده باشد در آن دم که دوش نبى سود پایش
ز قصر جلالش مه و مهر خشتى فلک گردى از دامن کبریایش
قدش بر زمین تا بگسترد سایه چنان شادمانى ربوده ز جایش
که مى‌گشت بر آب مانند کشتى نمى‌داشت گر لنگر از نقش پایش
شها بر فقیر از عنایت نگاهى که پر کوته افتاده دست رسایش
مگر از کرم دست او را بگیرى وگرنه ره وصل فرسود پایش
ز بیگانگى‌هاى مردم ننالد خیال تو باشد اگر آشنایش
چو در وصف ذاتت سخن قاصر آید به پایان رسانم کنون از دعایش
بود تا نشانى به جا از دل من به مهر تو معمور دارد خدایش
خاک گر آسمان نشان باشد خاک راه خدایگان باشد
خسرو ملک دل على ولى که به جان حکم او روان باشد
حلقه بندگیش در گوش است هر که از نوع انس و جان باشد
فیض عامش به هر که خلعت داد لایزالى طراز آن باشد
کف جودش به گاه بست و گشاد غیرت‌افزاى بحر و کان باشد
جاهش آنجا که قد برافرازد فرق او فرق فرقدان باشد
اى امامى که بعد پیغمبر شرع را حفظ تو ضمان باشد
عقل مستغنى از دلیل شود گر به علم تو همعنان باشد
ممکن است از شریک واجب را با تو هم غیر توأمان باشد
روشن است اینکه نسبت تو به غیر نسبت شعله با دخان باشد
هرچه معراج عقل فرض کنند پایه‌ات ماوراى آن باشد
دشمن سرکش ترا چون شمع تب محرق در استخوان باشد
خرج یک روزه سخاى تو نیست هرچه مخزون بحر و کان باشد
خوان نعمت چو گسترند ترا آسمان تره‌اى از آن باشد
از نعیم بهشت مستغنى است هر که را چون تو میزبان باشد
یوسفى کاروان معنى را عالمت گرد کاروان باشد
حق به ذات تو آشکار شده همچون حرفى که بر زبان باشد
خلق زرع و کف تو ابر بهار دهر جسم و تن تو جان باشد
معنیى کز ثناى تو خالى است خار پیراهن بیان باشد
تیغت از خون کافران گویى مژه چشم خونفشان باشد
سبزه تیغ آسمان رنگت که ز خون شاخ ارغوان باشد
روز هیجا ز برق لمعه او چشم خورشید را زیان باشد
شعله انگشت زینهار شود برق ازو گرم الامان باشد
روز میدان که همچو مهر منیر نقره‌خنگت به زیر ران باشد
یکسواره به قلب خصم زنى گر عددشان چو اختران باشد
حبّذا دلدل سبک‌سیرت که صبا منفعل ازآن باشد
فرق در سیر او و جستن برق از زمین تا به آسمان باشد
بوى گل را به آن سبک‌پرواز که بسنجد خرد گران باشد
کى دهد تن به زیر بار رکاب گرنه پاى تو در میان باشد
دل‌ربا نیزه‌ات به روز مصاف خار چشم دلاوران باشد
پشت اسلام از تو بر کوه است گو به خصم این سخن گران باشد
مرز و بوم دل محبان را داغ عشق تو مرزبان باشد
داورا تا به کى فقیر ترا رو به درگاه این و آن باشد
عشوه زال دهر چند خورم سود من تا به کى زیان باشد
به که در حضرتت به رغم سپهر سر من وقف آستان باشد
دور از حضرت تو ناکامم که حضور تو کام جان باشد
جذبه‌اى کن به کار من مپسند که دلم را به غم قران باشد
به طواف درت چو بشتابم حج مبرور من همان باشد
بسترم بال جبرئیل شود به حریمت گرم مکان باشد
سایه گنبذ تو بر سر من بهتر از چتر خسروان باشد
در نجف خاک کن مرا که ز فخر خاک من رشک آسمان باشد
جان آنکس که خاک شد به درت طایر عرش‌آشیان باشد
با گداى تو همسرى نکند گر شهنشاه کامران باشد
قبله‌گاها ثناى ذات ترا هرچه گویم فزون از آن باشد
در مدیح تو نکته سنجیدن خود کرا طاقت و توان باشد
قلم اینجا زبان دهد بر باد نطق را مهر بر دهان باشد
به دعا ختم این سخن اولى است که دعا عجز را نشان باشد
باد نام تو ورد جان فقیر معبر حرف تا زبان باشد
کعبه کوى تو مطافم باد تا زمین مرکز جهان باشد
«فى مدح امام الثانى حسن‌المجتبى سلام‌الله علیه»
سرو تو از قیام قیامت نشان دهد چشم تو فتنه یاد به دور زمان دهد
زلفت عبث به چهره پریشان نمى‌شود دل را نوید وصل تو شب در میان دهد
از نوشخند لعل تو تا سر کند سخن کلک مرا دوات شکر در دهان دهد
عاشق چگونه دامن زلفت دهد ز دست عمر دراز کیست ز کف رایگان دهد
عشاق را ز درد تو صدگونه حرمتست رنگ شکسته خاصیت زعفران دهد
دل صدهزار جان به دعا خواهد از خدا تا صدهزار بار براى تو جان دهد
چون شمع سر به جیب خموشى برآورد آن لال را که شعله شوقت زبان دهد
پیداست پیش لعل لبت مشرب همه در خورد ذوق بهره به خونین‌دلان دهد
ساغر دهد به غیر و به عاشق جواب تلخ با هرکه هرچه هست مناسب به آن دهد
هرچند بیدلم ز وفاى تو با رقیب هر لحظه‌ام دل این دلک نیم‌جان دهد
دارم به کنج عافیت ایمان خود نگاه گر چشم مست و غمزه کافر امان دهد
گر باج سرکشى ز صنوبر طلب کنى دل باز کرده پیش تو آید روان دهد
فرمانرواى ناز تو از بهر سیر باغ گر رخصت خرام به سرو روان دهد
افتد به خاک تاج رعونت ز فرق سرو بر طرف جو ز بید مولّه نشان دهد
بخشد به عاشقان خم ابروى دلکشت فیضى که طاق درگه پیر مغان دهد
خطى تو سرمه‌ایست که در هر نظاره‌اى بینایى دگر به تماشائیان دهد
خط نیست سوده به در شه رخ نیاز این خاصیت غبار همان آستان دهد
سلطان ملک دین حسن مجتبى که او از خاک راه سرمه بر افلاکیان دهد
اندیشه‌اى که راه برد سوى درگهش کى بوسه بر رکاب قزل ارسلان دهد
بازى که شد کمینه شکارش خروس عرش حاشا که تن به جیفه این خاکدان دهد
گر آن سوى عدم رود از کشور وجود عنقاى وهم کى ز خیالش نشان دهد
مغز سعادت دو جهان صرف خوان اوست از زله‌اش فلک به هما استخوان دهد
رفع خلاف از دو گروه عظیم کرد رایش که امتزاج بهار و خزان دهد
گاهى براى مصلحت وقت دوستان میزیدش که کام دل دشمنان دهد[768]
دنیاست جیفه و سگان بر سرش به جنگ عار سگش بود که ز پى جیفه جان دهد
شاها تویى که شعله ز تأثیر حفظ تو خاشاک را قباى خز و پرنیان دهد
باز لواى فتح ترا روز معرکه اقبال طعمه از علم کاویان دهد
روزى که خاک عرصه هیجا ز موج خون گلگونه عذار گل و ارغوان دهد
پشت سپهر بشکند از صدمه غبار روى زمین ز عرصه محشر نشان دهد
تا پیش دست و بازوى تو الامان زند پیکان دهان زخم عدو را زبان دهد
گر خصم سفله حرف سبک بر زبان برد دست تواش جواب به گرز گران دهد
اقبال طایریست همایون که روزگار در سایه لواى تواش آشیان دهد
گرد ره تو سرمه کشد گر به چشم مهر در عقده ذنب ز کسوفش امان دهد
نطق مسیح اگر به تن مرده داد جان دلمرده را لب تو به یک نکته جان دهد
از دست فیض‌بخش تو آید که وقت جود صد گنج شایگان به گدا رایگان دهد
تردستى نوال تو چون ابر نوبهار آب حیات خشک‌لبان را روان دهد
از حضرت غناى تو زیبنده است اگر کام فقیر خسته‌دل ناتوان دهد
بس کن فقیر وقت دعا مى‌رود ز دست تا کى عنان دل تو به دست زبان دهد
تا پرده‌دار کنه حقیقت بود مجاز فیض توام ز کنه حقیقت نشان دهد
در صف خوبان که راست غیر تو اى گلعذار سنبل چنبرفکن نرگس خنجرگزار
چنبر حسن تو کرد گردن شیران به بند خنجر ناز تو ساخت دلیران فگار[769]
چشمه ]…[[770] بود با لب لعلت قرین آتش موسى بود با گل روى تو یار
سحرفنى چون تو نیست در همه عالم که هست آب تو آتش‌نشان آتش تو آبدار
خال سیه تا فزود زینت برگ گلت بر سر آتش نشست نافه مشک تتار
تا خط مشکین دمید از رخ زیباى تو لیل و نهار دگر شد به جهان آشکار
تا به رخت سر زده خارتر از برگ گل چشم من آورده است تازه گل از نوک خار
چشم ترم از سرشک لعل لبت از سخن این بفشاند گهر و آن شود الماس بار
گوهر شهوار تو گرچه بود بى‌بها دانه الماس من ور چه بود آبدار
در خور آن نیست کش بهر نثار آوریم در قدم شاه دین حیدر دلدل سوار
مهر سپهر هدى کز اثر نور او گوهر خورشید و ماه گشته چنین تابدار
در صفتى نوبهار تازه کنم مطلعى چون ز گل روى اوست باغ جهان را بهار
«مطلع»
بار دگر شد به باغ سرّ نهان آشکار آتش موسى نمود گل ز سر شاخسار
لاله و گل برفروخت آتش نمرود را در تک آتش نشست ژاله براهیم‌وار
فاخته بر شاخ سرو نغمه وحدت سرود عارف ازو بازدید صورت منصور و دار
سر به عروسان باغ هیچ نیارد فرود مایل خودبینى است سرو لب جویبار
نغمه داود بین مرغ چمن کرده ساز مجمره عود بین با کف بادست یار
باغ شد از یاسمین چرخ پر از اخترى نرگس شهلا درو دیده اخترشمار
گر ز هواى چمن بوده رطوبت‌فزا دست چنار از چه رو گشته چنین رعشه‌دار
روى زمین سربه‌سر همچو فلک گشته سبز قطره شبنم بر آن ثابت و سیاره‌وار
غنچه به صحن چمن آمده یکسر دهن سوسن صاحب‌زبان گشته فصاحت شعار
آن به زمین‌بوس شاه مایل کسب شرف وین به ثناى امیر طالب صد افتخار
شاه زمین و زمان میر ولایت على آنکه زمین‌بوس اوست فخر سران دیار
بنده فرمان او گشته وضیع و شریف زنده به احسان او بوده صغار و کبار
روز وغا تیغ او رشک درخش دمان گاه سخا دست اوست غیرت ابر بهار
پادشها در ثنات رو به خطاب آورم در حرم لطف خویش گر دهیم راه بار
اى شده از روى تو نور خدا آشکار خانه دل را تویى پردگى و پرده‌دار
از تو محیط وجود نقش تمامى گرفت هم ز تو شد ابتدا هم به تو شد ختم کار
خرمن جود ترا عقل و خرد خوشه‌چین خوان وجود ترا روح و جسد زله‌خوار
از اثر حفظ تو شعله نمیرد در آب وز شرر قهر تو آب شود شعله‌بار
گردش لیل و نهار تابع فرمان تست ابلق ایام را نیست به جز تو سوار
تیغ تو هرجا کشد شعله آفاق‌سوز خصم شریرت به دم نیست شود چون شرار
رخش تو و دشت کین دامن صحرا و سیل تیغ تو و خصم دین آتش سوزان و خار
اطلس چرخ برین با همه پهناى او قامت جاه ترا مى‌نسزد جامه‌وار
شحنه حلمت ز بس بیخ تکبر بکند قاضى عدلت ز بس برد عدالت به کار
سرکشى از سر نهاد سرو قد دلبران توبه ز خونریز کرد غمزه مردم‌شکار
صدر رسول خدا جز به تو زیبنده نیست هست ز گل باغ را میوه بهین یادگار
دشمنت از ابلهى بسته ریاست به خود هیچ پسندد خرد گوش خر و گوشوار
کودک نادان اگر اسپ بسازد ز نى کى بنوردد به آن معرکه کارزار
ماه مقنع زند لاف گر از روشنى پیش مه چارده زود شود شرمسار
جادوى فرعون اگر سحر عظیم آورد لیک عصاى کلیم مى‌کندش تارومار
روز جزا کى بود از پل نارش جواز آنکه نه در راه تو پاى نهد استوار
مهر تو از تربیت لعل کند سنگ را فیض تو از موهبت گل بدماند ز خار
آنکه نظرگاه تست جان و دل عارفان یک نظر از لطف کن سوى فقیر نزار
لاف غلامى زدن حد چو من بنده نیست اى دو جهان پیش تو بنده بى‌اختیار
فنبر تو بنده را گر به غلامى خرد خواجگى عالمم مایه ننگ است و عار
حق ثناى ترا کیست که سازد ادا اى که ترا مصطفى آمده مدحتگزار
سنجد اگر عقل و نطق پایه مدح ترا عقل درآید ز پاى نطق بماند ز کار
ذروه مدحت بلند فکرت من نارسا آن به شرف آفتاب این به مثل ذره‌وار
به که کنون بر دعا ختم سخن را کنم چند اجابت کشد درد سر انتظار
تا بود از دور چرخ گلشن آفاق را گاه ذیول خزان گاه تمامى بهار
خصم ترا در جهان باد چو برگ خزان قطع امید از حیات خفت و خوارى شعار
باغ ولى ترا باد به هر چار فصل نخل امل[771] پرثمر شاخ امل گل ببار
«قصیده مصنوع»
شد نگارین به خون من کف یار کس به این رنگ دیده است نگار
کوى یار است گلشنى که درو هست آهم نهال آتش‌بار
دل ز شوقم پر است و کیسه تهى صبر من اندک است و غم بسیار
راه عشق ارچه داشت پست و بلند شد به هموارى دلم هموار
در بهاى نگاه او دادم عقل و دین جان و دل شکیب و قرار
زین چکد آب و زآن ببارد خون مژه من کجا و ابر بهار
چشم عیار و زلف طرارش آن یکى دلبر است و این دلدار
من و تو هر دو مایلیم اى شیخ تو به محراب و من به ابروى یار
دل و جان مرا ربود آن شوخ دل به لب جان به نرگس خمار
آتشین است چون دلم رخ دوست آن به عشق این به حسن شیرین کار
آتش من ذخیره دود است آتش اوست مایه انوار
کار عشاق اگر تمام کند حسن او را تمام گردد کار
چشم میگون و روى زیبایش ساغر باده است و فصل بهار
چشمه آب خضر و تاریکى است خط مشکین و لعل شکر بار
دلبران همچو انجمند به حسن جز بت من که هست مه رخسار
مى‌شود پایه رقیب بلند لیکن آن دم که مى‌رود بر دار
یار را با رقیب مى‌بینم آه و دردا که نیست با ما یار
بر رخت زلف از آن پریشانست که کند روز عاشقان را تار
حیرت جلوه تو خوبان را کرده مانند صورت دیوار
گر به دریا فتد ز روى تو عکس شاخ موجش گل تر آرد بار
در صدف در ز شرم دندانت سرخ گردد به رنگ دانه نار
سروکارم به چون تو پادشهى است با فقیرم اگر نباشد کار
گوهر اشک چیست مرجان را بر تو یاقوت لب کنیم نثار
حاش لِلّه تو آن نه‌اى که کنم جان شیرین فدایت اى دلدار
زانکه این گوهر گرامى هست صدف مهر حیدر کرار
على هاشمى مطلبى آنکه با اوست افتخار تبار
قلزم موج‌خیر علمش را همچو بحر عطاش نیست کنار
دانش جان و جان دانش اوست یار او علم علم را او یار
هست چون طاعت خدا و رسول طاعتش فرض بر صغار و کبار
گر ندارد قبول این معنى دشمن جهل‌کیش بغض‌شعار
آیه إنما زند او را مهر اسکات بر لب انکار
نام او را وسیله کرد آدم چون ز عصیان نمود استغفار
بزم او را که رشک فردوس است هست رضوان کمینه صاحب بار
اى خضر درحریم تو سقا وى سکندر به پیشت آینه‌دار
هر که از تو نیابد آگاهى از خدا بى‌خبر بود ناچار
بنده‌اى یا خداى بى‌چونى مانده‌ام در حقیقت این کار
بنده و این عجایب قدرت بشر و این غرایب آثار
آب و رنگ جهان ز هستى تست باغ را خرمى بود ز بهار
دشمنت حور نارپستان خواست گفتم او را که مى‌دهندت بار
نقش پاى تو آفتاب شرف خاک راه تو آسمان‌مقدار
علم و جان تو گوهر است و صدف عقل و طبع تو مرکب است و سوار
دست تو آن کند به محتاجان که به خاک فسرده ابر بهار
شکل تیغت ز رنگ خون عدو سبزه‌زاریست لاله‌اش به کنار
دیده تا تیغ آبدار ترا دشمن دل سیاه ناهنجار
گر رود بر فلک همى لرزد همچو عکس قمر به دریا بار
نازم آن آبدار آتش را که ازو رسته لاله و گلنار
دم آتش‌فشان شمشیرت خیل اعدا فرو برد یکبار
با سمند تو مى‌زدم مثلش کوه اگر بودى آسمان رفتار
مطلعى تازه مى‌کند کلکم همچو خورشید مایه انوار
«مطلع»
هرکه یابد بر آستان تو بار شاخ امید او گل آرد بار
کفر خصم ترا برد به جحیم نیست فرقى ز نار تا زنار
عادت هرکه شد عداوت تو با سعادت نباشد او را کار
در دو عالم سکندر آیین است هر دلى کو تراست آینه‌دار
هرکه از حضرتت نظر یابد جم و جامش به دیده باشد خوار
خجلت از کارهاى او دارم بو که فردا نماییم دیدار
نشود خسته جفاى فلک هر که جسته است از درت زنهار
بس که از بیم تو گریخته خصم یک دمش نیست از فرار قرار
بزم دوزخ چو خصمت آراید دل کبابش بود شراب شرار
غازه تیغ تست خون عدو کس ندیده به این نگار نگار
شکر او شرک و فکر او کفر است دشمن تو که هست دنیادار
مرد حق را درم ز ره نبرد رام او را نمى‌گزد این مار
کار ما جبهه‌سایى در تست در جهان نیست خوبتر زین کار
دار هستى نه جاى دشمن تست به سر نیزه‌اش ز جا بردار
ما اسیران دام عشق توایم کار دنیا به ما ندارد کار
هر که دارد بر آستان تو سر دار دنیا به چشمش آید دار
کى تواند شکار ما کردن زلف دلبند و چشم عقل‌شکار
دشمنت را مدار بر سقر است گو به او آسمان ستیزه مدار
بار دیگر ز مشرق طبعم مى‌دمد مطلعى چو صبح بهار
«مطلع»
اى خدا را تو مظهر اسرار به تو نازد پیمبر مختار
دانش اندر صفات تو حیران بینش اندر سمات تو بیکار
کف رادت چو ابر گوهرپاش دل شادت هزبر در پیکار
جان به قربان نام تو که دهد یادم از چشم و زلف و عارض یار
در علم محمد مرسل سرور هر دو عالم کرار
دل سردرهوا هلاکم کرد درد دل دارم و دوا در کار
دارم از درد روى زرد آرى در دو رخ زردى آورد دل زار
با تو جانم چو سایه‌اى با شخص بى‌تو نایم پدید من ناچار
در ثنایت شها رعایت لفظ تنگ کرده است عرصه بر من زار
شتر و حجره است معنى و لفظ چندگویى شتر به حجره درآر
با چنین تنگى مجال سخن استر خامه مى‌رود رهوار
مانى ارژنگ را به باد دهد پیش این نقش ساده پرگار
اى دریغا که نیست خاقانى آنکه از زور بازوى افکار
زد قفا نیک را قفایى نیک و امرءالقیس را فکند از کار
تا ببیند ازین بدایع نغز تا بچیند ازین ریاض ازهار
نیست امروز غیر خامه من رگ ابرى که هست گوهربار
حشر اموات مى‌کند به صریر نى کلکم که هست صور آثار
طبع من گاه نکته سنجیدن چون به میزان شعر گردد بار
حاسد ار چه زیاده سر باشد سر به پیش افکند ترازو وار
حاش لله خطاست این دعوى غلطم من هباست این گفتار
من کجا و غرابت معنى من کجا و نفاست افکار
چشمه مهرت از دلم جوشید هست از آنم روانى گفتار
تا به مداحیت برآرم نام شعر گفتن مرا شده است شعار
اى در فیض تو به عالم باز به در این و آن مرا مگذار
تو کریم جهان و من محتاج تو مسیح زمان و من بیمار
سهل باشد به پیش همت تو دو جهانم اگر دهى یکبار
از تو مقصود نیست غیر توام که تویى قبله فقیر نزار
عرض مطلب بس است به که کنون بر دعا ختم سازم این طومار
تا گل تر ز شاخ خشک آرد نقشبند نسیم در گلزار
از نسیم بهار لطف تو باد گل امید دوستان پربار
دشمن سرکش تو در دوزخ طعمه شعله باد همچون خار
سال تاریخ این قصیده نغز هست باران فضل رو بشمار
چیست آن آب آتشین پیکر که شود خیره زو فروغ بصر
شکل او را اگر نظاره کنى چون هلالى بود پر از اختر
شعله آتشى است آب مثال موج آبیست آتشین‌پیکر
پاى تا سر زبان ولى خاموش همه تن آب و خشک لب گوهر
خشک چون موجه سراب ولى خیزد از چشمه‌اش بسى گوهر
پیکرش را چو بنگرى گویى شعله را در میان گرفته شرر
متنفس نه و دمش گیرا متکلم نه و زبان‌آور
سخت‌رو لیک باصفا همدم برهنه لیک صاحب جوهر
طاق ابروى او پلیست گران قلزم مرگ را بود معبر
غرق در آب چون نهنگ ولى دم آتش فشانده چون اژدر
آب او ناگوار بر دشمن گرچه خود مى‌کند به سنگ گذر
شاخ او غیر خون ندارد گل نخل او غیر سر ندارد بر
ناخن تیز او ز رشته تن دم به دم باز کرده عقده سر
زور بازو دمى که بنماید عالمى را زند به یکدیگر
سرکشان را درآورد از پا وز سر خسروان برد افسر
گر برى پى به نام او دانم که ترا هست بهره از جوهر
ور ندانى بگویمت به صریح ذوالفقار امیر دین حیدر
شاه مردان که داده از دم تیغ پیکر شرع را حیات دگر
ذوالفقارش اگر ببینى راست فلک عدل را بود محور
آن به ذات خدا شده ممسوس و آن صفات کمال را مظهر
ذات حق راست فعل او برهان فعل حق راست ذات او مصدر
ظلمت‌آباد دهر ازو روشن آنچنان کز نگه سواد بصر
دیده را نور و سینه راست سرور روح را یار و عقل را یاور
مهرش آرند اگر به معرض بیع دل بهایش دهیم و جان بر سر
هر که دم از ولاى او نزند نفسش در گلو شود خنجر
اى امامى که حق به استحقاق به تو بسپرده جاى پیغمبر
مصطفى را چراغ خانه تویى گو مکن کور این سخن باور
دم تیغت به چشم راست‌روان حفظ اسلام را بود مسطر
تیغت آمیخته است از اعجاز آتش و آب را به یکدیگر
سبز و خرم ز آب اوست بهشت گرم و سوزان ز تاب اوست سقر
امر تو توأمان امر قضا حکم تو همعنان حکم قدر
تویى آن دیده‌ور که در عرفان مردمان را ز تست چشم نظر
باغ امکان نداشت مثل تو گل نخل هستى نداد چون تو ثمر
از مى عشق آنکه بى‌خبر است دارد از راز هر دو کون خبر
رویت آیینه خداى‌نماست بیند آن را که مى‌دهى تو نظر
دل به یاد تو غیرت خلد است چشم تر رشک چشمه کوثر
دارم از دل درى به راه تو باز بو که روزى درآییم از در
مهر داغ غلامى‌ات دارم ز آن سبب گشته‌ام نکومحضر
دلم ایمن ز تیغ حادثه است دارد از داغ بندگیت سپر
بر سر داغ عشق تو شب و روز جنگ باشد دل مرا به جگر
بیمى از تیغ حادثاتم نیست سایه تست بر سرم مغفر
پادشاها فقیر بى‌سروپا دارد از حضرت تو چشم نظر
زآفتاب تو پرتوى خواهم گرچه از ذره‌ام بسى کمتر
از تو غیر تو را نمى‌طلبم غیر تو خود نیایدم به نظر
خواهم اکسیر خاک درگاهت که شود زو مس وجودم زر
کعبه ثانى است روضه تو کامده قبله‌گاه جن و بشر
بوسه دادن بر آستانه تو نیست کمتر ز استلام حجر
دور از اقبال حضرتت در هند خاک ادبار مى‌کنم بر سر
لمعه‌اى گر رسد ز خورشیدت دمد از شام من فروغ سحر
شبنم از خود ندارد آن قدرت که کند سوى آفتاب سفر
جذبه آفتاب عالمتاب گردد او را به خویشتن رهبر
تو اگر سوى خود رهم ندهى رو به سوى که آورم دیگر
ناامید از درت مگردانم اى تو شهر رسول حق را در
عرض حاجت بر تو حاجت نیست پیش تو ظاهر است هر مضمر
در ثناى تو عاجز است فقیر اى خدایت شده ثناگستر
به دعا ختم این حدیث کنم کز فقیران بود دعا خوشتر
تا بدین خاکدان بتابد مهر تا زند ذره در هوایش پر
پرتوى روى مهر سیمایت باد ما را به حضرتت رهبر
دلم از مهر تو منور باد دیده از پرتو رخت انور
مرا به پاى طلب خاک هند شد زنجیر چو سرمه‌اى که کند منع ناله شبگیر
ز درد بس که ضعیفم تن نزار مرا به دوش ناله توان بار کرد چون تأثیر
به جنبش قلم از صفحه گرد برخیزد اگر ز کلفت دل شمه‌اى کنم تحریر
دلم که آینه شاهدان معنى بود کنون چو آب گل‌آلود نیست عکس‌پذیر
به فقر نیز نصیبم نگشت آزادى که هست سلسله بر پاى من ز موج حصیر
ز بیقرارى من شعله داغ حسرت بود به قید آهنم اکنون چو آب در شمشیر
اسیر حیرتم از حال من چه مى‌پرسى دماغ ناله ندارم چو بلبل تصویر
کنون به قید لباسیم از گران جانى خوش آن زمان که به تن بار بود نقش حصیر
دلا به دام لباسى اسیر شرمت باد دمى نشد که شوى آب بگذرى ز حریر
همیشه گرسنه حسن صورت غافل درین معامله از جان شوى مبادا سیر
به نوخطان شکرلب مبند دل زنهار کزین جوانان بسیار دیده عالم پیر
به حسن ساده‌رخان دل منه که در گذر است به راه سیل چرا خانه مى‌کنى تعمیر
شب تو روز نگردد به خاک تیره هند گرفتم اینکه کنى آفتاب را تسخیر
چو بوى گل نفسى خویش را به باد بده مباش سر به گریبان چو غنچه تصویر
سبکروان به جهان فارغ از جهان باشند که ناله نیست مقید به خانه زنجیر
شدى چو گرم طلب مانع از میان برخاست که شعله را نشود نوک خار دامنگیر
به شرع فقر حرام آمده است این شطرنج به هرزه عمر مکن صرف پادشاه و وزیر
سر ارادت خود را بنه به درگاهى که جبهه را کند از فیض سجده مهر منیر
اگر چو در نجف بایدت دل روشن بیا و خاک‌نشین شو بر آستان امیر
خدیو ملک ولایت على ولى الله امام انس و ملک قبله غنى و فقیر
ز مهر او شب تاریک قبر مومن را به جشن مى‌گذرد همچو روز عید غدیر
زهى محیط سخاوت که پیش بخشش اوست زلال خضر قلیل و نعیم خلد حقیر
ز معرفت نبود بهره منکر او را بلى مباین تعریف آمده تنکیر
سخن به کرسى معنى نشست تا گردید بلند پایه‌اش از مدح شاه عرش‌سریر
چکیده از قلمم مطلعى به شوق خطاب که آفتاب به پیش‌اش بود چو ذره حقیر
زهى به صافى طینت ترا نبوده نظیر وجود پاک سرشت تو آینه تطهیر
به جز تو پیروى مصطفى ثمر ندهد تو هادى همه قومى پیمبر است نذیر
به شان فقر تو نازم که هر طرف فرش است به خلوتت صف مژگان حور همچو حصیر
به فیض عام تو چشم امید دوخته خضر به رنگ سبزه که دارد نظر بر ابر مطیر
بدل ز مهر تو شد نور علم ظلمت جهل بدان مثابه که خون مى‌شود به پستان شیر
اگر به چرخ کنى منع گردش شب و روز زمانه در نظر آید چو دیده تصویر
به عارفان ز تو شد منکشف حقیقت مرگ به جز تو کیست که این خواب را کند تعبیر
شود ز بیم تو خون در تن دلیران خشک به روز معرکه مانند آب در شمشیر
ز بس که عدل تو بنیاد ظلم را برکند به دام عجز ستمگر چنان شده است اسیر
که بهر حرز به گردن غزال صحرایى چو طفل هیکلى آویخته ز ناخن شیر
به جز ولاى تو ایمان به کفر نزدیک است بدان صفت که نماز است لغو بى‌تکبیر
به هفت جلد فلک شمه‌اى نگنجد از آن کنند آیه قدر ترا اگر تفسیر
شها به حال فقیر شکسته دل رحمى که گشته است به زندان خاک هند اسیر
دهان به حرص گشاده کمر به حد بسته چو حلقه گشته مقیم در امیر و وزیر
به هند پاى من ناتوان به گل رفته بگیر دست مرا و بکش چو مو ز خمیر
ز خانه راست روم سرنهم به خاک نجف اگر ز جذبه دهى بال و پر مرا چون تیر
خوش آنکه خاک نجف را ز گریه گل سازم براى عیش ابد خانه‌اى کنم تعمیر
بر آستان تو میرم به بوى آنکه کنند غبار کوى توام در کفن به جاى عبیر
به حضرت تو که از حال دل خبر دارى نفس درازى ما نیست کمتر از تقصیر
به چشم پاک تو صورت‌پذیر مى‌گردد چو عکس آینه چیزى که بگذرد به ضمیر
ز فیض خاک درت باد سرخرویى من همیشه تا زر احمر شود مس از اکسیر
گردیده ترک زهد به فصل بهار فرض مى در پیاله واجب و گل در کنار فرض
اکنون که دشت[772] شاخ نگارین نمود گل ساغر گرفتن است ز دست نگار فرض
در گل گرفته است همه روزگار را شکر بهار آمده بر روزگار فرض
بر هرکه هست از اهل نظر در چنین بهار سریست[773] در سراسر این لاله‌زار فرض
برگ چنار دست برون کرده ز آستین تجدید بیعت است به دست چنار فرض
از فیض بوى گل شده مشکین نفس چنین شکر چمن بود به نسیم بهار فرض
زاهد درین بهار به پرهیز خوانى‌ام پرهیز باشدم ز تو پرهیزکار فرض
تسبیح اگر به مذهب تو سنت آمده است در مشرب من است مى خوشگوار فرض
محراب را تو قبله طاعت شمرده‌اى بر ماست سجده خم ابروى یار فرض
ما را به دست ساغر مى واجب و ترا در کف کمند سبحه مردم‌شکار فرض
ترک فریضه کفر بود در طریقتم زآن صوفیان نیم که شمارند عار فرض
جوقى ز ملحدان که دم از علم مى‌زنند از جهل نشمرند به خود هیچ کار فرض
عارف گمان برند کسى را که نزد او بیهوده است سنت و بى‌اعتبار فرض
دایم عمل به سنت ابلیس مى‌کنند جستن بود ز صحبت ایشان کنار فرض
گویند بنده را نبود هیچ اختیار زین ابلهان گریختن اى دل شمار فرض
فتوى عقل نیست که بر بندگان ز حق طاعت شده است با عدم اختیار فرض
تقدیر خیر و شر همه از حق بدان فقیر اما به خویش توبه ز عصیان شمار فرض
در مدت حیات اگر فوت شد ز تو هم بى‌حساب سنت و هم بى‌شمار فرض
غم نیست شافع تو به محشر شهنشهى است کآمد ولاى او به صغار و کبار فرض
شاه نجف على که سیاه و سفید را تسبیح نام اوست به لیل و نهار فرض
بعد از رسول طاعت آن قبله امم بر جمله بندگان شده از کردگار فرض
حب على است روز جزا موجب نجات این یک فریضه است به از صد هزار فرض
آن را که تخم دوستى او به دل نکاشت سنت ثمر نبخشد و ناید به کار فرض
در طوف درگهش که به صد حج برابر است بر دل فدیست واجب و برجان نثار فرض
شاها تو آفتاب سپهر ولایتى بر خاکیان محبت تو ذره‌وار فرض
صوم و صلوه و حج و زکوه ولاى تو فرض است و این یکى است به از آن چهار فرض
طاعت به جز ولاى تو مقبول کى شود گیرم که شیخ شهر گزارد هزار فرض
شکر ولاى تو شده واجب بر اهل دل بر شاخ سجده است به هنگام بار فرض
حب تو بر موافق واجب کند بهشت بغض تو برمنافق کرده است نار فرض
جز نصب دار نیست گر اهل خرد کنند رفعت براى خصم تو در روزگار فرض
از شرم تیغ برق نشان تو شعله را پنهان شدن به سنگ شود چون شرار فرض
شمشیر تو که باغ هدى راست جویبار بر خصم تست غسلى ازین جویبار فرض
خرم زآب تیغ تو شد باغ دین حق آرى براى باغ بود آبیار فرض
در دامن ولاى تو دارد فقیر دست اى از خدا ولاى تو بر روزگار فرض
من غمکش زمانه خیال تو غمگسار بر غمکش است شکر چنین غمگسار فرض
گلدسته‌اى که بسته دلم از ثناى تو باشد بر او ز زیور حورا نثار فرض
چون مدح تو ز پایه نطقم فراتر است شد خامشى به خامه مدحتگزار فرض
تا بهر دوستان تو فردوس واجب است بادا براى خصم تو دارالبوار فرض
هر دم فلک چو تیغ نشاند به خون درم جرمم جز این نبوده که از اهل جوهرم
گردون به روزگار دهد مایه نشاط همچون هلال عید ز پهلوى لاغرم
بازار گرمى‌اى ز پریشانى من است بر روى روزگار چو زلف معنبرم
تا مى‌روم که گرد کنم آب و دانه‌اى در آب دیده همچو گهر غوطه مى‌خورم
تا یک نواله از فلک سفله‌ام رسد چون آسیا به گرد درآرد بسى سرم
بالین اگر ز خشت میسر شود مرا آن خشت را حساب کند بالش پرم
پوشد اگر به کهنه‌کلاهى سر مرا در زیر بار منت افسر بود سرم
لب تشنه ز آب حیوان برگردم و هنوز چرخ سیاه‌کاسه شمارد سکندرم
بر خوان چرخ نیست جز این نان و شوربا لخت جگر به خون دل خود فرو برم
داد از سپهر آینه‌سیما که همچو عکس هر لحظه ناکسى دگر آرد برابرم
دوران سفله چیست که دارم ازو امید چرخ کمینه کیست که حاجت به او برم
در پیش روزگار که از من گداتر است ننگ آیدم که دست به خواهش برآورم
با فرق بى‌کلاه کله‌دار عالمم با فوج اشک و آه سپهدار لشکرم
دست فلک به دامن جاهم نمى‌رسد در ملک فقر صاحب دیهیم و افسرم
در شهربند عقل امیر معظمم بر آسمان عشق فروزنده اخترم
از روى جان خلاصه این هفت مخزنم وز روى تن سلاله این چار گوهرم
جایى که حسن جلوه فروشست دیده‌ام آنجا که عشق ساقى بزم است ساغرم
در پیش اهل بینش روح مجسمم در نزد اهل دانش عقل مصورم
تا در صفاى وقت نیفتد خلل مرا پوشیده به چو آینه از خلق جوهرم
گر ساکنان خاک بدانند قدر من برتر نهند پایه ازین هفت منظرم
ناید سرم ز فخر به اوج فلک فرود زیرا که خاک راه وصى پیمبرم
باشد نبى مدینه علم و على درش شکر خدا که از دل و جان خاک این درم
از خاک آستان على دارم آبرو کو اهل بینشى که ببیند چه گوهرم
چون کعبه مراد دو عالم بود على کافر شوم به غیرش اگر التجا برم
غیر از کجا بزرگى قدر وى از کجا همسنگ فربهى نتواند شدن ورم
با روبه و شغال ندارم سر وفاق اى مدعى حذر که سگ گوى حیدرم
خاک مرا به آب ولایش سرشته‌اند منکر در آتش است چو شیطان ز عنصرم
مه پیش من به دعوى نور است ناتمام از مهر شه به مهر رسیده است محضرم
دارم سرى که مهر و وفا سرنوشت اوست جز آستان شاه من این سر کجا برم
چون حافظم ز خواجگى عالمست ننگ یعنى غلام شاهم و سوگند مى‌خورم
شاها به لطف خویش حضورى به من ببخش تا در خطاب رو به جناب تو آورم
اى مصدر ولایت و اى منبع علوم اى معدن فتوت و اى مخزن کرم
اى آنکه شد خدا و نبى مدح‌گسترت فخرم بس است اینکه ترا مدح‌گسترم
بر خاک آستان تو خواهم که جا کنم تا بال جبرئیل شود فرش و بسترم
رضوان اگر به خلد برین دور از درت فرشم کند حریر نشاند برآذرم
جا کرده گنج مهر تو تا در دل خراب در صورتم فقیر و به معنى توانگرم
بر دل ز زخم عشق تو درها گشوده‌ام آید مگر خیال رخت روزى از درم
از مردنم چه باک که با داغ عشق تو دل زنده زیر خاک بود همچو اخگرم
دست طمع به میوه فردوس کى کنم تا دست من رسد به ولاى تو برخورم
از داغ عشق تو گل داغى به سر زدن خوشتر بود ز افسر خاقان و سنجرم
شاها دمى که مدح تو جوشد ز نطق من دل زنده گردد از نفس روح‌پرورم
من از کجا خیال سخن‌سنجى از کجا اندیشه ثناى تو کرده سخنورم
بر من ز راه لطف در فیض باز کن مپسند اینکه رو به در غیر آورم
بنما رهم به کعبه توحید چون خلیل بتهاى وهم چند تراشم نه آذرم
تا در جهان ز عاشق و معشوق نام هست عشق تو باد در همه احوال یاورم
آن دم که ناله در دل افگار بشکنم از رشک غنچه را به جگر خار بشکنم
صبحى که ]…[[774] دهم به فلک دود آه را بر روى روز زلف شب تار بشکنم
بارى است ناله بر دل من گر برآورم پشت سپهر را به ته بار بشکنم
آن بلبلم که ناله تراود گر از لبم نشتر به جان بلبل گلزار بشکنم
اندیشه‌ام ز نازکى خاطر گل است ترسم ز ناله چون دل بیمار بشکنم
از بیم خوى نازک گل موسم بهار رنگ فغان غنچه منقار بشکنم
آتش در آشیانه خود مى‌زدم ولى ترسم مباد رونق گلزار بشکنم
بر یاد نوش خنده لبى ناله سر کنم تا قدر طوطیان شکربار بشکنم
آگه کنم ز حسن کسى عندلیب را گل را ز شرم رنگ به رخسار بشکنم
در خواب وصل یار شبى دست اگر دهد خار حسد به دیده بیدار بشکنم
زین ره مگر هماى سعادت فتد به دام یک‌چند استخوان به ره یار بشکنم
کمتر ز هیچ قیمت خود را دهم قرار تا پیش یار قیمت اغیار بشکنم
سد خرد که بار دل ناتوان شده است گر عشق یاورى کند این بار بشکنم
مجنون صفت ز باده عشقى شوم خراب جام شراب لاله به کهسار بشکنم
مستورى است کفر در آیین مى‌کشى آن به که شیشه بر سر بازار بشکنم
در خانقاه و صومعه دل را نمى‌خرند این شیشه به که بر در خمار بشکنم
گر بر کدوى مست زند سنگ محتسب من در تلافى‌اش سر هشیار بشکنم
تا محتسب قدم نگذارد به میکده بدمست گشته به خروار بشکنم
بیناد کفر و دین همه از پا درافکنم ناموس سبحه بر سر زنار بشکنم
هم نقد برهمن همه روکش برآورم هم جنس نرخ شیخ دکاندار بشکنم
هم آتشى به خرمن اقرار در زنم هم نیشتر به دیده انکار بشکنم
رسم فنا به دار جهان پر کهن شده است منصور سنجه گر نشود دار بشکنم
آنجا که دل شراب تجلى دهد مرا بر سنگ طور شیشه دیدار بشکنم
بس کن فقیر پا ز گلیمت برون مکش آن به که حرف بر لب اظهار بشکنم
شد وقت آنکه خامه معنى‌طراز را بر سر کلاه گوشه گفتار بشکنم
قدر نبات کم کنم از لذت سخن شان عسل به کلک شکربار بشکنم
عذراى نعت را به سر جلوه آورم زلف رقم به عارض طومار بشکنم
مشکین رقم شوم به ثناخوانى رسول از لفظ قدر نافه تاتار بشکنم
آن صورت خدا که اگر برکشد نقاب بتهاى وهم را همه یکبار بشکنم
بى او مرا به کعبه و بتخانه کار نیست سر را ستم بود که به دیوار بشکنم
از حضرت ولایت او گر مدد رسد فرق غرور و گردن پندار بشکنم
مى از سبوى معرفت خویش گر دهد از جرعه خمار دل زار بشکنم
با چرخ ذره‌اى ز جمالش نشان دهم خورشید را به پیرهنش خار بشکنم
با بحر رشحه‌اى بنمایم ز جود او قدر و بهاى گوهر شهوار بشکنم
حرفى ز خلق او به صبا در میان نهم گل را به سینه نشتر آزار بشکنم
شاها ز لطف گر دهیم رخصت خطاب مهرى که هست بر لب اظهار بشکنم
در حضرت تو شرح دهم حال خویش را تا چند در دل آه شرربار بشکنم
بند نقاب را بگشا تا خمار هجر از شاه داروى مى دیدار بشکنم
چون آفتاب اگر دل روشن دهى مرا یکباره قلب نفس سیه‌کار بشکنم
دیگر روا مدار که پیمان بندگى از دست مکر نفس جفاکار بشکنم
ختم سخن به عرض تمناى خود کنم تا کى نفس به سینه افگار بشکنم
دارم امید گرمى دیدار پاک تو روز خمار دیده بیدار بشکنم
«فى توحید سبحانه و تعالى»
اى غم عشق تو شورى در جهان انداخته طشت عاشق را زبام آسمان انداخته
عشق را نور جمالت برده آن سوى یقین عقل را کنه کمالت در گمان انداخته
جلوه‌اى از خلوت دل کرده حسن دلکشت آتشى در جان مشتى خاکیان انداخته
پرده‌اى بر روى کار زاهدان آویخته طشت رندان را ز بام آسمان انداخته
بى‌نشانت گفته و از اصل کار آگاه نیست عقل پندارد که تیرى بر نشان انداخته
هستى ذاتت عدم را داده رنگى از وجود قدرتت از لامکان طرح مکان انداخته
داده ربطى خاص با هم انفس و آفاق را طرح الفت در میان جسم و جان انداخته
هر که در ذات تو غورى کرد خاسر بازگشت هرچه در دریا فروشد بر کران انداخته
بر زبان آورد هر کس شمع‌سان راز ترا غیرت عشقش سرافکنده زبان انداخته
شعله عشق ترا نازم که جذب لطف او شمع‌سان در حلق دلها ریسمان انداخته
داده در کف حسن را چوگان زلف عنبرین از دل عشاق گویى در میان انداخته
از ملاحت داده حسن گلرخان را بهره‌اى طرفه شورى در میان عاشقان انداخته
عندلیبان را ز گل خوناب کرده در قدح ذره را از آفتاب آتش به جان انداخته
دست جودت از ریاحین در چمن فصل بهار بهر ارباب نظر صد رنگ خوان انداخته
پنچه عشق ترا نازم که در اندک فشار مغز مجنون را برون از استخوان انداخته
کرده سرگرم تمنا یوسف و یعقوب را خارخارى در دل پیر و جوان انداخته
این یکى را داده جا در گوشه بیت‌الحزن وآن دگر را برده دور از خان مان انداخته
از دل پرخارخار ما به باغ روزگار طایر عشق تو طرح آشیان انداخته
گوش بر حرف فقیرم کز نواى حمد تو غلغلى در مجمع افلاکیان انداخته
رخسار مه سیماى او آتش ز جان انگیخته لعل حلاوت‌زاى او شور از جهان انگیخته
بگشوده زلف پرشکن دلبسته زان مشکین رسن وز بهر بى‌تابى چو من تاب از میان انگیخته
خط سرزد از رخسار او شد گرمتر بازار او کافور عنبربار او دود از روان انگیخته
از غمزه آن پیمان گسل برده به غارت دین و دل وز جلوه آن سرو چگل گرد از جهان انگیخته
زلفش براى صید من تابیده از عنبر رسن وآن ترک چشم غمزه‌زن مشکین سنان انگیخته
باغ طرب‌خیز ارم هست از گیاهى کمترم کاندیشه‌اش از خاطرم حور و جنان انگیخته
با غیر آن گل‌پیرهن رفته به گلگشت چمن بى او ز دامن اشک من صد گلستان انگیخته
در عشق پروانه‌وشم با سوز و ساز او خوشم شمعى درین بزم آتشم از دودمان انگیخته
دل برده از من مهوشى شوخى نگار سرکشى سوداى عشقش آتشى از مغز جان انگیخته
آه من اندوهناک از هفت گردون رفت پاک رستم نگر گرد هلاک از هفت خوان انگیخته
با آسمان فتنه را کارى نماند اکنون مرا دود دل من در هوا صد آسمان انگیخته
از داغ عشق دلستان در سینه دارم گلستان کلکم به زعم بلبلان صد داستان انگیخته
گر عندلیب نغمه‌زن فصل بهاران در چمن چون مطربان در انجمن شور و فغان انگیخته
کلک من سحرآفرین شان دگر دارد ببین کز مدحت یعسوب دین شهد از بنان انگیخته
سر دفتر مردان على سرمایه ایمان على گر راست خواهى آن على کز جسم جان انگیخته
دل را حیات از نام او جان زنده از انعام او از خاک فیض عام او گنج روان انگیخته
فرمانرواى آب و گل از کنه او دانش خجل جا داده معنى را به دل حرف از زبان انگیخته
جاهش نگنجد در مکان قدرش نمى‌یابد نشان از بهر ما امکانیان نام و نشان انگیخته
در کنه او دانش زبون کانجا نگنجد چند و چون صنعتگر از پرده برون راز نهان انگیخته
گر خضر را آب بقا عمر ابد کرده عطا مهر على از جان حیات جاودان انگیخته
کلکم ز طبع پرهنر مى‌آرد این مطلع به در گر مهر تابان را سحر از آسمان انگیخته
«مطلع ثانى»
اى نوبهار روى تو از خاک جان انگیخته بهر دل ما کوى تو طرح جنان انگیخته
اى ابر دستت در سخا افشانده باران عطا وى تیغ تیزت در وغا برق دمان انگیخته
در معرکه خصم دژم خورده به دل پیکان غم تا دستت از نون والقلم تیر و کمان انگیخته
هرکس ترا بشناخته جان در هوایت باخته از کفر و ایمان ساخته سود از زیان انگیخته
با سید انس و ملک همتا تویى بى‌هیچ شک بسیار گردیده فلک تا این قران انگیخته
تو یوسف با زیب و فر گردون زلیخا کز هنر تیغ و ترنج از صبح و خور در امتحان انگیخته
محکوم تو تیر فلک مغلوب تو شیر فلک عهد تو از پیر فلک بخت جوان انگیخته
مهر تو اى فخر بشر برساخته خلد از سقر بغض تو اى والاگهر نار از جنان انگیخته
آن را که در راه ولا شد استخوانش توتیا مهر تو اقبال هما زآن استخوان انگیخته
زآن‌سان که گردد در سحر طالع ز خاور قرص خور فرمان تو از باختر او را چنان انگیخته
اى یوسف کنعان جان شور از تو در مصر جهان رویت ز چونى کاروان در کاروان انگیخته
مدح تو اى والانسب فکر مرا آید سبب کز خامه طوبى‌نسب باغ جنان انگیخته
گر مفخر شروانیان در باغ مدح اخستان چون عندلیب بوستان بس داستان انگیخته
در مدحت اى میر زمن کلک فقیر ممتحن معجز نموده در سخن سحر از بیان انگیخته
اى سید مولاى من خاک نجف کن جاى من کاه از دل درواى من هندوستان انگیخته
مردان به راهت تاخته در عشق تو سر باخته زاد از دل خود ساخته مرکب ز جان انگیخته
من با دل اندوهگین دور از درت مانده چنین هند جگرخواره ببین کز من فغان انگیخته
دل از جهان ناکام به در کوى تو مأوام به بر خاک راه[775] جام به کو صد جهان انگیخته
در هر بلا یارم تویى زآفت نگهدارم تویى تسبیح اذکارم تویى عشقم برآن انگیخته
پیوسته بادا از خدا تأیید احباب ترا وز بهر اعدایت بلا دور زمان انگیخته
آن مه نگر کز تاب مى خورشید دیدار آمده بر برگ گل افکنده خوى از سیر گلزار آمده
شوریدگان سر به کف در دیده نم در سینه تف از بهر سودا بسته صف یوسف به بازار آمده
آن چهره حمرا ببین و آن زلف مشک‌آسا ببین صبح جهان‌آرا ببین کاندر شب تار آمده
شورى ز شعر انگیخته از لطف قهر انگیخته از چشم زهر انگیخته وز لب شکربار آمده
زآن غمزه ناوک‌زنش خون وفا در گردنش وآن ابروى جادوفنش با غمزه همکار آمده
غنج و دلال دلبرى ناز و ادا و کافرى از بهر حسن آن پرى اعوان و انصار آمده
آن قد و آن رفتار بین سرو قیامت‌بار بین وآن نرگس بیمار بین مخمور و سرشار آمده
تا آن دو لب خندان شده و آن طره مشک‌افشان شده قند و شکر ارزان شده عنبر به خروار آمده
زلف خم اندر خم نگر سر فتنه عالم نگر دلها به روى هم نگر در وى گرفتار آمده
تا زلف آن رشک پرى دارد سرى با کافرى زاهد شده از دین برى مشتاق زنار آمده
بنگر درآن زلف دوتا پهلوى آتش کرده جا چون خصم شاه اولیا زآن‌رو نگونسار آمده
آن حیدر عالى‌نسب میر عجم فخر عرب عقل کل از روى ادب پیشش پرستار آمده
روى دو عالم سوى او آیینه حق روى او طاق خم ابروى او محراب ابرار آمده
جسمش مقیم ماء و طین جان برتر از عرش برین جانش مگو جان‌آفرین در وى پدیدار آمده
پیراست اصل و فرع را زآن‌سان که دهقان زرع را حکمش اساس شرع را از عدل معمار آمده
در دست او داده خدا خلد و سقر روز جزا مر حب و بغضش خلق را میزان و معیار آمده
در روز خیبر مصطفى دانى چرا دادش لوا یعنى على مرتضى بر خلق سالار آمده
دل را حیات از بوى او جان زنده از پهلوى او از نوبهار روى او جنت نمودار آمده
از شوق روى چون مهش جان جهان خاک رهش روح‌الامین بر درگهش خواهنده بار آمده
کلکم که مى‌ریزد در مدح شاه بحر و بر[776] اندر خطاب شه نگر اکنون گهربار آمده
«مطلع ثانى»
اى قبه چون ماه تو خورشید انوار آمده خیل ملک در راه تو همپاى زوار آمده
دنیا ز کاخت گوشه‌اى جنت ز باغت خوشه‌اى مهر و ولایت توشه‌اى از بهر ار آمده[777]
هر کس ترا مولا شده گر آتش او را جا شده اخگر گل حمرا شده وآن شعله گلنار آمده
خصم ترا بالفرض اگر خلد برین گشته مقر کوثر بر او آتش اثر طوبى شرربار آمده
تو شیرى اى شاه سره اعدا کم از آهو بره خصم ترا بر حنجره خنجر سزاوار آمده
گردون کشد رخت ترا عرش آورد تخت ترا خصم نگون‌بخت ترا گردن کشى وار آمده
شیرى و باشد چنگ تو شمشیر پاک از زنگ تو زین آب و آتش‌رنگ تو آتش به زنهار آمده
زین ره که تو اى شاه دین سربرزدى از ماء و طین افلاک بر گرد زمین از شوق دوار آمده
دست تو اى شیر ژیان داد از خلیل الله نشان تیغت ز خون کافران ناریست گلزار آمده
دل سرخوش است از جام تو جان زنده از انعام تو تار نفس بى‌نام تو همتاى زنار آمده
اى مطلع نور خدا بردار از رخ پرده را اینک فقیر بینوا مشتاق دیدار آمده
اى یوسف آخر زمان شور از تو در مصر جهان مهر ترا با نقد جان خلقى خریدار آمده
مهر تو اى میر اجل دل را کجا آید بدل زیرا که این قلب دغل مردود بازار آمده
نى نى غلط بود این سخن کز مهرت اى میر زمن نقد دل مسکین من خورشید معیار آمده
اى از تو قلب بنده را حاصل شده فر و بها مس را زده خود کیمیا هم خود خریدار آمده
مهر تو مس را زر کند خاک ار بود گوهر کند این حرف را باور کند آن دل که بیدار آمده
طبعم که در نظم سخن نوکرده آیین کهن در مدحت اى مولاى من عاجز ز گفتار آمده
مدح تو و گفتار من شکر تو و اظهار من نام تو و اشعار من زینها ترا عار آمده
در حضرتت مدح و ثنا از چون منى نبود روا جایى که مداحت خدا در صحف و اخبار آمده
تا ماه و خورشید منیر افلاکشان باشد مسیر در روضه‌ات بادا فقیر از خیل زوار آمده
بهر تو دارم از دل غم‌پرور آینه اى خودپرست چند ببینى در آینه
بى‌وجه نیست آینه را با تو اختلاط تو ساده‌رویى و ز تو ساده‌تر آینه
با ما به رنگ دیگرى امروز اى نگار افتاده است چشم تو گویا بر آینه
گر بنگرى در آینه دل جمال خویش دیگر به هیچ وجه نبینى در آینه
هرچند اصل آینه از سنگ خاره است از تاب عارضت بگدازد هر آینه
روزى اگر به روى کرم برخورى به او با دل برابرى نکند دیگر آینه
گر چشم من ز رشک شود خونفشان رواست دارد ز تاب روى تو چشم تر آینه
از آفتاب روى تو از بس گداز خورد باشد بهشت حسن ترا کوثر آینه
اى خودپرست محو جمال تو گشته‌ام حیرانى مرا بنگر منگر آینه
روشن ز مهر شاه نجف مى‌شود دلم زآن‌سان که از رخ تو نکومنظور آینه
آن شاهد ازل که شب و روز پیش او دارد فلک به دست ز ماه و خور آینه
تا بنگرد معاینه در وى صفات خویش کرده خداى ما ز دل حیدر آینه
از مهر او شده است دلم رشک آفتاب از عکس ماه گردد مه‌پیکر آینه
اى خسروى که از پى خدمت چو چاکران پیش رخ تو داشته اسکندر آینه
بر کشورى که تافته خورشید راى تو از خاک مى‌کنند در آن کشور آینه
بر منظر جمال تو نازم که هر طرف از دل شده نصیب در آن منظر آینه
تا بر زمین فتاده ز روى تو پرتوى شد خاکدان دهر ز سرتاسر آینه
ایمن بود ز حربه شیطان دلم که هست از مهر تو شجاع مرا در بر آینه
در عرصه‌اى که برق زند ذوالفقار تو خیزد ز خاک آنجا تا محشر آینه
خود را نگون به نار ببیند اگر شود تیغت براى دشمن بدگوهر آینه
گر دشمن تو میل به خودبینى آورد بر روى او ز قهر کشد خنجر آینه
ور بنگرد در آینه خصم جهان تو گردد ز عکس چهره او اصفر آینه
شاها ز مرحمت نظرى بر دل فقیر تا کى مرا به رنگ بود مضمر آینه
در راه تو دلى است مرا محو انتظار از تست رخ نمودن و از چاکر آینه
سرمایه دلم نبود جز خیال تو این نقش کرده است مرا جا در آینه
از داغ عشق تست دلم رشک آفتاب از صیقل آنچنان که صفاپرور آینه
اجزاى دل ز مهر توام آن صفا گرفت کآمد به جاى فردى ازین دفتر آینه
مهر تو گر نصیب فقیر است دور نیست آیینه از نمد نگریزد هر آینه
دین‌پرورا ز فیض مدیح تو شعر من آمد به آن صفا که نبینى در آینه
با نظم من نمى‌سزد آن برابرى آیینه‌ساز اگر کند از گوهر آیینه
در حسب حال خویش ز خاقانى آورم بیتى چنانکه پیش وى آید هر آینه
از نیم شاعران سخن من مجو از آنک ناید همى ز آهن بدگوهر آینه
زین همدمان تیره درونم گریز نیست روشن شود ز صحبت خاکستر آینه
اطناب در حضور تو دور است از ادب تیره شود چو عرض دهد جوهر آینه
ختم سخن کنون به دعا کردنم خوش است کین مایه سعادتم آمد هر آینه
آیینه‌دار مهر تو بادا دل فقیر تا آسمان برآورد از خاور آینه
«در مدح احمدعلى خان»
جهان از یک دل روشن شود خرم گلستانى چراغى مى‌تواند کرد عالم را چراغانى
به حق نزدیک سازد اهل دل را محنت دنیا که یوسف را دلیل تخت شاهى گشت زندانى
ولاى ساقى کوثر مگر کارى کند ورنه ز کفر این مسلمانان جهان شد کافرستانى
به کشت طاعتت زاهد نم فیضى نمى‌بینم به زهد خشک معذورى ندارى چشم گریانى
به هر صورت که بتوانى درى بر روى خود واکن دل چاک ار ندارى مگذر از چاک گریبانى
ز کوى دردمندان محبت سرسرى مگذر که هر دردى بود اینجا نقاب روى دربانى
به ملک عشق سیرى کن که در دامان صحرایش بود هر ذره‌اى خورشید و هر مورى سلیمانى
خرابات است اینجا پاى عقل و هوش مى‌لغزد شراب ناب را مشمر حریف آب دندانى
ز بس آشفته مى‌آید سخن از سینه تنگم نماید مصرع من در نظر زلف پریشانى
گر از فکرم پریشان سرزند مضمون عجب نبود ز سودا در سر شوریده دارم سنبلستانى
به هر صیدى کمندافکن نمى‌گردد خیال من به دشت دلگشاى مدح دارد عزم جولانى
به پیش فکر یک‌یک عرضه دارم اهل دولت را نیامد در نظر ممدوح چون احمد علیخانى
ندیدم بى‌تکلف از امیران جهان هرگز چو او رنگین‌خیالى نکته‌پردازى سخندانى
ریاست را سپهدارى سخاوت را گهربارى به دانایى فلاطونى به علم و فضل سحبانى
به طبع نازکش معنى چو بود در برگ گل پنهان به دستش خامه مشکین چو بلبل در گلستانى
چنان کز صور اسرافیل روح آید به قالبها دهد کلک سخن‌سازش تن الفاظ را جانى
خیالش آسمانى معنى روشن نجوم او ضمیرش صبح صادق مطلعش خورشید تابانى
خیال و شعر و طبع و همتش را مى‌توان گفتن بهشتى سلسبیلى نوبهارى ابر نیسانى
خرد را کارفرمایى شجاعت را سراپایى مروت را به دل روحى سخاوت را به تن جانى
به جاى اشک غلطان گوهر شهوار مى‌ریزد کند گر ابر دستش را تصور چشم گریانى
سخن رس صاحبا آن عندلیب نغمه‌پردازم که در باغ مناقب مى‌زنم پیوسته دستانى
ز مدح دین به دنیا دادگان ننگ است فکرم را به مدحت طبع من برمى‌زند از حب ایمانى
نهال خامه در باغ ثنایت پرگل است اما ندارد در خور گلچینى آن صفحه دامانى
ز فیض مدح احیاى سخن کردى فقیر اکنون توان داد از دعا شخص اجابت را به تن جانى
فلک تا یکه‌تاز عرصه کون و مکان باشد بود تا ابلق لیل و نهارش گرم جولانى
ز قدر و منزلت هر شب ترا بادا شب قدرى ز قتل دشمنان هر روز روز عید قربانى
آیینه روى من که نتابد ز آه روى ترسم ز دود خط شود آخر سیاه‌روى
دیوانه‌وار روى به راهش نهم ولى ننماید آن پرى به من از هیچ راه روى
عمرم به بیدلى گذرد هر صباح و شام گه زلف دل برد ز من خسته گاه روى
از پهلوى شکستگى ماست سرکشیت از ما متاب اى صنم کج کلاه روى
جان را ربوده است ز من زلف دلکشت اینک ترا به بردن جانم گواه روى
حسنت نمود معنى النّور فى السّواد در زلف چون شب است مرا همچو ماه روى
تا برفروختى ز غضب نور دیده‌ام گردانده در نظاره‌ات از نیمه راه روى
ختم است نازکى به تو جانان که مرترا گردد به رنگ شعله ز تاب نگاه روى
چون آفتاب گرم شود ورنه آورم در ظل عدل شاه ملایک‌سپاه روى
شاه نجف على که به خاک حریم او از عجز مى‌نهد چو گدا پادشاه روى
قومى که سر به عرش بسایند از غرور چون نقش پا نهند بر آن خاک راه روى
آن را که داغ سجده او زیب جبهه نیست فردا شود چو نامه خویشش سیاه روى
خواهى که سجده در خور آن آستان کنى از آفتاب جبهه و از مه بخواه روى
اى سرورى که سرمه‌صفت خاک راه تو در دیده مى‌کشند نکویان ماه روى
جایى که نقش پاى تو افتاده قدسیان سایند تا به حشر بدان جایگاه روى
حاجى سراغ کعبه طلب مى‌کند ازو آرد کسى که بر درت اى دین‌پناه روى
بویى ز خلقت ار به گلستان برد نسیم پنهان کند ز شرم گل اندر گیاه روى
تیغ تراست خاصیت کهربا کزو در جنگ خصم را شده چون برگ کاه روى
شاها فقیر پیش تو آورده التجا در خون دل نهفته ز شرم گناه روى
چون نقش پا به گام نخستین شده ز کار از منزلش نه هیچ خبر نى ز راه روى
پندار و وهم را صنم خویش ساخته خواهم که آوریش به سوى اله روى
چندان که حال ما شود از معصیت تباه سوى تو آوریم به حال تباه روى
تا گردش سپهر نماید به اهل دهر از لیل و از نهار گهى پشت و گاه روى
روى موالیان تو روشن چو روز باد مانند شب عدوى تو دایم سیاه‌روى
ترجیع‌بند
از بس گرفته کار به من روزگار تنگ دارم دلى به سینه چو آتش درون سنگ
بیهوده چشم مهر چه دارم ز آسمان گر کهکشان به کینه کمر بسته است تنگ
در جانگدازى است درنگش همه شتاب در دلنوازى است شتابش همه درنگ
داریم از جفاى فلک سینه و دلى آن پرخراش چون گل و این همچو غنچه تنگ
مرد مصاف چرخ جفاپیشه چون شویم دست ستیز کوته و پاى گریز لنگ
کم خور فریب پرده زنبورى فلک شهدى کزو چکد نبود خالى از شرنگ
خون شد دلم ز دست تو اى چرخ حیله‌ساز تا کى به صبح و شام برآیى هزاررنگ
با اهل دل صفاى تو صورت‌پذیر نیست ربط من و تو صحبت آیینه است و زنگ
در دست غیر یاد ندارد چو آستین در دامن توسل تو زد کسى که چنگ
دست نوازشى به سر هر که مى‌کنى خیزد فغان ز هر بن مویش چو تار چنگ
روشندلى ز طالع اگر یافت رفعتى با او ز تیره‌باطنى افتى به فکر جنگ
آرى ز خشم و کین فتدش شعله در نهاد بیند ستاره را به سر خویش اگر پلنگ
عقرب‌صفت اگرچه زنى نیشم اى دغل خرچنگ‌وار گرچه روى کج کج اى دورنگ
از جور تو پناه به آن شیر حق برم کز عدل او غزال نمى‌ترسد از پلنگ
هر حاجتى که از تو فروبسته مانده سخت لطفش برآورد چو گهر از میان سنگ
هر عقده‌اى که از تو به کارم فتاده است بگشایدش به ناخن اعجاز بى‌درنگ
حاجت‌رواى کون و مکان مرتضى على است
مشکل‌گشاى هر دو جهان مرتضى على است
چون سیل کوهسار جهانست در گذار اى دل بشوى دست ازین سیل کوهسار
نقشى بر آب را نبود رنگى از ثبات چون موج بحر در گذر است اوج اعتبار
دنیا طلب به قدر ترقى است در عذاب مصلوب را به از سر دار است پاى دار
مانند سکه‌اى که به زر بست خویش را چون نقش سکه هیچ بود نزد هوشیار
داند حریص راحت خود را به جمع مال میخواره از شراب کند چاره خمار
مرد ره خدا نشود مرد سیم و زر از بهر نام همچو نگین است این سوار
زر را به رنگ غنچه گل در گره ببند کمتر طلب ز آتش بسته گشاد کار
اسباب جاه را سبب فخر خود مساز بر آدمیتت چه فزود اشتر و حمار
از فیل داشتن چه زنى لاف عظم شان چون در تو نیست قوت فیل فلک وقار
فیل از تو بهتر است که بینى نهد به خاک بردى بر آسمان تو دماغ اى ستیزه‌کار
دیگر فقیر بند به اصحاب فیل بس این قوم را به کعبه جان چاره واگذار
باقى طلب ز فانى موهوم درگذر تا عقل بر تو گوهر تحسین کند نثار
از کور چشم راهنمایى کسى نداشت حاجت مخواه از در ابناى روزگار
در حل مشکلات مرا التجا به خلق دانا ز دست بسته بجوید گشاد کار
رو تحفه نیاز به آن بى‌نیاز بر کز خوان اوست جمله جهان نک وظیفه خوار
حاجت رواى هر دو جهان مرتضى على است
مشکل گشاى هر دو جهان مرتضى على است
اى آنکه بسته بد و نیک زمانه‌اى غافل ز سرّ صنعت این کارخانه‌اى
آفاق چیست آینه‌دار جمال دوست وین حسن و قبح از رخ و زلفش نشانه‌اى
اهل نظر چو آینه حیران آن رخند تو پاى‌بند زلف به کردار شانه‌اى
صیادپیشه‌ایست درین دشت پرفریب تو بى‌خبر به دام ز سوداى دانه‌اى
مرغان قدس بال‌گشا در هواى شوق دلبسته بیضه‌وار تو در آشیانه‌اى
در کار بى‌ثبات‌ترى از شرر ولى در لاف همچو شعله سراپا زبانه‌اى
کرده است عشق معرکه کارزار گرم بنگر ز مرد معرکه هستى تو یا نه‌اى
انگیختى بهانه بسى بهر زیستن دانى اگر حقیقت هستى بهانه‌اى
گوشى به هر فسانه دهى از براى خواب غافل که چشم تا بگشایى فسانه‌اى
در زندگى به خود بچشان طعم مرگ را گر در هواى زیستن جاودانه‌اى
صاحبدلان چو قطره به دریا یکى شدند همچون گهر تو در گرو آب و دانه‌اى
از بى‌بصیرتیست که پیوسته چون نگاه گردى به گرد عالم و پابند خانه‌اى
در هر طرف که روى بیارى خداى است مشکل در این فتاده که تو با خدا نه‌اى
افسونگر اجل کندت رام خویشتن گیرم چو مار صاحب گنج و خزانه‌اى
حاجت به غیر ور شرک خفى برآى[778] گر با خداى خود ز دل و جان یگانه‌اى
مشکل که وا شود گره از کار بسته‌ات تا ملتجى به حیدر مشکل‌گشا نه‌اى
حاجت رواى کون و مکان مرتضى على است
مشکل‌گشاى هر دو جهان مرتضى على است
خوبان که دل برند به گیسوى عنبرین در هر شکن ز طره‌شان گم هزار چین
دود از نهاد گبر و مسلمان برآورند چون پرده برکشند از آن روى آتشین
از آستین چو دست نگارین برآورند قالب تهى کنند جهانى چو آستین
عاشق به تیر غمزه چو گردد هلاکشان جان ز تن برآمده‌اش گوید آفرین
گویى که گشته چشمه خورشید موج‌زن چین افکنند اگر ز سر ناز بر جبین
آیند چون ز ناز خرامان به سیر باغ عاشق به نقد یابد فردوس و حور عین
از قد و خد و زلف و بناگوششان شود شرمنده سنبل و گل و شمشاد و یاسمین
با این جمال و حسن نزیبد که دل دهى در دست این بتان پرى‌چهره نازنین
باشد دل تو گنج شهنشاه لایزال حیف است اگر کنى به چنین گنجشان امین
چشم وقار خوش به مکان جهان مدار در شوره‌زار تخم نکارد خرد گزین
سیراب کى شود جگر تشنه از سراب بلبل به نقش گل نکشد ناله حزین
صاحب‌نظر به صورت چین دل نمى‌دهد از نقش درگریز سوى نقش‌آفرین
اول برون کن از سر خود این خیال پوچ وانگه بر آستان خداوند نه جبین
نورى که آسمان و زمین روشن است ازو در آفتاب طلعت شیر خدا ببین
خفاش‌وار چند به ظلمت به سر برى چون ماه شو ز خرمن خورشید خوشه‌چین
حاجت‌روا مخواه به غیر از على دگر مشکل‌گشا مجوى جز آن مقتداى دین
حاجت رواى کون و مکان مرتضى على است
مشکل‌گشاى هر دو جهان مرتضى على است
بیخ نهال هستى آدم دل است دل بل قطب آسیاى دو عالم دل است دل
از عرش تا به فرش به زیر نگین اوست انگشت کبریا را خاتم دل است دل
از آینه گریز نباشد جمال را در پیش حق عزیز و مکرم دل است دل
در دهر نیست حامل او غیر آدمى بارى که پشت چرخ دهد خم دل است دل
ذات تو هست نسخه‌اى از عالم کبیر در وى مثال عرش معظم دل است دل
باشد درین دلیل نتیجه خدا و بس فالى[779] شناس کعبه مقدم دل است دل
گردد بناى هستى دوران خلل‌پذیر در کشور وجود مسلم دل است دل
روئین‌تن است نفس تو گر چون سفندیار بیم از مصاف نیست که رستم دل است دل
زخمى که مى‌زند به تو دیو ستیزه‌کار آن زخم خون‌چکان را مرهم دل است دل
بى‌دل ازین مباش که شد چاره‌ات ز دست کانکس که چاره تو کند هم دل است دل
از آبیارى‌اش چمن درد خرم است میرآب جوى دیده پرنم دل است دل
گر خاتمش رها شود از دست دیو نفس فرمانرواى مملکت جم دل است دل
بى‌ناخن ولاى على وانمى‌شود در کار خویش عقده محکم دل است دل
رویش چو مرغ قبله‌نما جانب على است زین رو فقیر قبله جانم دل است دل
زن[780] مهر بى‌زوال که عالم فروغ اوست امیدوار جذبه چو شبنم دل است دل
بى‌حب او مجوى ز دل حل مشکلات خود اصل مشکلات دو عالم دل است دل
حاجت رواى کون و مکان مرتضى على است
مشکل‌گشاى هر دو جهان مرتضى على است
شاهى که نور چشم جهان از جمال اوست آرایش ریاض جنان رنگ آل اوست
آن خسرو یگانه که از رفعت محل عرش برین نمونه قصر جلال اوست
آن شاه دین‌پناه که گنجینه وجود گر بنگرى به دیده تحقیق مال اوست
آن نیّر شرف که جهان وجود را صبح از فروغ طلعت فرخنده‌فال اوست
تاریک دیده‌اى که نه بر روى اوست باز روشن دلى که آینه‌دار خیال اوست
در ذره آفتاب چه مقدار جا کند ادراک ما نه در خور کنه کمال اوست
مثلش اگر به عالم امکان شود پدید با اوست یا به دیده عارف مثال اوست
با بحر دست او زده روزى ز جود لاف دریا هنوز در عرق انفعال اوست
آب بقا به پاکى نطقش چو زد رقم صد همچو خضر تشنه آب زلال اوست
گو خصم ز ابلهى نکند ترک قیل و قال قول خداى عزوجل وصف حال اوست
زد مدعى دو روز اگر لاف سرورى تا حشر دور سلطنت بى‌زوال اوست
خفاش اگر به شام ز پروانه لاف زد آید چو روز وقت سقوط و زوال اوست
تابد اگرچه دم به شب کرم شب‌فروز با روز لاف نور زدن کى مجال اوست
هرکس به قدر ظرف ز فیضش برد نصیب هر کام را نواله ز خوان نوال اوست
از فقر او غناى حقیقى است جلوه‌گر ریحان خلد اگر طلبى در سفال اوست
در حضرتش گزارش مطلب چه حاجت است خاموشى فقیر زبان سؤال اوست
حاجت رواى کون و مکان مرتضى على است
مشکل گشاى هر دو جهان مرتضى على است
آن قبله‌اى که کعبه جان آستان اوست هر دو جهان به خوان کرم میهمان اوست
نور جمال مرتضوى جان مصطفى است سوگند ذوالجلال از آن رو به جان اوست
از یکدگر على و نبى را جدا مدان آن عین جان این بود و این زبان اوست
شد دایره وجود به قوسین منقسم وین هر دو قوس در ید قدرت کمان اوست
او پادشاه مملکت لایزالى است غیر از زمان دوره گردون زمان اوست
صد پایه نازل است ز کاخ جلالتش آن بام مرتفع که زحل پاسبان اوست
کسرى بود کمینه غلامى و زین شرف گر گوشه کله شکند کسر شان اوست
بر گوهر سخن صدف عقل خرده دان از فیض رشحه خامه گوهرفشان اوست
در عرصه وجود چو او یکه‌تاز نیست وین سبز خنگ جولان در زیر ران اوست
تیغش زبان به حجت قاطع گشوده است فتح از براى اعجمیان ترجمان اوست
فرق غرور خصم سبک‌سر به دست کین در زیر بار منت گرز گران اوست
پیمانه حیات عدو پر به روز رزم از آبدار خنجر آتش‌فشان اوست
رمحش نموده سرو گل‌اندام در نظر گلدسته‌بند خون دلیران سنان اوست
از یاورى بخت مساعد ولى او جایى رسیده است که عرش آشیان اوست
وز دست سرنگونى طالع عدوى او آن پایه یافته که زمین آسمان اوست
حاجت رواى حریم جلالش چو کعبه است زین ره مطاف جن و بشر آستان اوست
حاجت رواى کون و مکان مرتضى على است
مشکل گشاى هر دو جهان مرتضى على است
زوج بتول نفس پیمبر بود على از هرچه بهتر آمده بهتر بود على
چون مصطفى به دوش خود او را سوار کرد از هر که سرور آمده بر سر بود على
در چشم هوش عقل مجسم بود رسول در پیش فهم روح مصور بود على
همسنگ او چگونه بود هر سبک‌سرى با مصطفى به قدر برابر بود على
حق راست از ازل نظرى بر جمال خویش منظور او محمد و منظر بود على
هر عالمى که سیر کند عقل دورگرد چون بنگرد به عالم دیگر بود على
باشد دو کون یک صدف از بحر لایزال در وى ز روى مرتبه گوهر بود على
فیض وجود ازوست به هر ممکنى که هست عین ظهور و ظاهر و مظهر بود على
صادر ازوست جمله افعال کائنات اهل همه فروغ چو مصدر بود على
گوى شرف ربوده ز میدان ممکنات گر عقل و جان نکوست نکوتر بود على
هست اختیار خلق دو عالم به دست او نایب مناب خالق اکبر بود على
بى‌حکم او جواز نیابد کس از صراط فرمانرواى عرصه محشر بود على
دنیا سفینه‌ایست به طوفان حادثات بیمى ز غرق نیست که لنگر بود على
لوح دلش رقم‌زده دست قدرتست فارغ ز فکر خامه و دفتر بود على
یاران مکرپیشه ز اغیار بدترند یارى ز کس مخواه که یاور بود على
از جود اوست حاجت شاه و گدا روا سرمایه فقیر و توانگر بود على
حاجت رواى کون و مکان مرتضى على است
مشکل گشاى هر دو جهان مرتضى على است
اى قبله‌اى که روى دو عالم به سوى تست اى کعبه‌اى که جان جهان خاک کوى تست
شادم ازین‌که مونس جانم غم تو شد نازم برین که روى نیازم به سوى تست
چون یافتم که غایت هر آرزو تویى خواهم ز تو دلى که در آرزوى تست
گر تن شود هلاک غم آن نمى‌خورم زیرا که شادى دل شیداى روى تست
شورى فتاده است ز عشقت به خاص و عام بر هر سخن که گوش نهم گفتگوى تست
ساقى به جز تو نیست شراب طهور را آبى که خضر زنده از آن شد به جوى تست
تا حشر مستى دو جهان را کفایت است یک جرعه ز آن مى که به جام و سبوى تست
طى کرده عقل حد جهت را ولى هنوز در گام اولین به ره جستجوى تست
تو یوسفى و مصر قدم عرصه‌گاه تو ملک حدوث قیمت یک تار موى تست
فردوس را بهار رخت داده رنگ و بوى عارف اگر بهشت بخواهد به بوى تست
نار غضب که یک شرر آن جهنم است اطفاپذیر از اثر آبروى تست
بوى خوشى که باد صبا آرد از چمن از فیض عطرسایى خلق نکوى تست
باغ طرب‌فزاى عبادت که دلگشاست شاداب از نم رشحات وضوى تست
سایل نمانده است به عهد تو در جهان پیش از سؤال بخشش و انعام خوى تست
دوش این ندا ز غیب شنیدم که اى فقیر کز جور چرخ گریه گره در گلوى تست
دست ولایت اسدالله واکند هر عقده‌اى که در دل پرآرزوى تست
حاجت رواى کون و مکان مرتضى على است
مشکل گشاى هر دو جهان مرتضى على است
مهر تو داده جلوه طاعت گناه را چون آنکه آفتاب دهد نور ماه را
چرخ برین اگر نزند دم ز مهر تو از سینه کى کشد نفس صبحگاه را
هر ذره‌اى ز خاک در تست آفتاب در سجده رشک ماه نماید جباه را
یابد زحسن خلق تو فردوس رنگ و بو جوید ز تاب خشم تو دوزخ پناه را
جاهل به صورت بشرى مى‌شناسدت عارف به طلعت تو ببیند اله را
گر برکشى نقاب ز روى خدانما از چشم احولان ببرى اشتباه را
قومى که غیر را به تو همسر شمرده‌اند فرقى نکرده‌اند سفید و سیاه را
خرمهره با گهر به یکى سلک کى کشد جز آنکه باخته است ز کورى نگاه را
صاحب‌نظر شناسد اگر کور باطنى از لکه برص نکند فرق ماه را
وآنان که خصم را ز تو دادند برترى از کعبه سوى بتکده بردند راه را
خفاش باشد آنکه نظر بست ز آفتاب شمع هدى شمرد شب دل سیاه را
کم از بهیمه نیست که بر آدم صفى ترجیح داد پیکر مردم گیاه را
زین سرفرازیى که گداى در تراست خجلت ز تاج خویش ]بود[ پادشاه را
ملاح کشتى فلک است ارچه عقل کل در بحر مدحت تو نداند شناه را
دوشینه حل مشکل خود جستم از فلک عقلم بگفت کاى تو غلط کرده راه را
از دست چرخ عقده‌گشایى طمع مدار این دست نیست غیر شه دین‌پناه را
حاجت رواى کون و مکان مرتضى على است
مشکل گشاى هر دو جهان مرتضى على است
شاها ولایت تو غرض از رسالت است اثبات این حدیث مبرهن ز آیت است
بعد از محمد عربى شاه دین تویى یعنى که ختم کار نبوت ولایت است
دعوت سوى ولایت تو کرد مصطفى وآنکس که شد عدوى تو خارج ز امت است
از انقیاد امر تو هر کس که سرکشید از گمرهان تیه قیاس و درایت است
فرضى که بهترین فرایض بود به خلق باشد مودت تو که اجر نبوت است
نفس رسول خواند به قرآن ترا خدا دیگر که را به ختم رسل این قرابت است
از نفس خود قریبترى نیست شخص را احول چه داند این سخن از عین وحدت است
فردوس آنچنان که ز تسنیم و سلسبیل خرم ز جوى تیغ تو باغ شریعت است
سرها ز تن چو نامه اعمال مى‌برند در رزم از قیام تو قایم قیامت است
روز وغا ز نصرت و تأیید کردگار پیدا به زیر چم علمت صد علامت است[781]
موسى نمود اگر ید بیضا به منکران تیغ چو آفتاب تو بر خصم حجت است
دارند دشمنان به سرم عزم تاختن با شاه دین مرا ز نو چشم حمایت است
اى منکر على نفسى سر به جیب کش کز بغض و کین به گردن تو طوق لعنت است
راه ضلال بر رهى ابلیس مى‌روى[782] وآنگه ز مصطفات امید شفاعت است
دجال را تو خضر ره خود شمرده‌اى ما را ز لطف مهدى هادى هدایت است
بتخانه را تو قبله امید ساختى ما را به سوى کعبه جان روى حاجت است
حاجت رواى کون و کان مرتضى على است
مشکل گشاى هر دو جهان مرتضى على است
نام على بود سبب زندگانى‌ام زین روى کار نیست به جز مدح‌خوانى‌ام
آب بقاى حب على جوشد از دلم این چشمه داده زندگى جاودانى‌ام
از حب اوست دولت باقى مراینقدر[783] آسوده‌دل ز نسیه دنیاى فانى‌ام
تا مدح او مرا به زبان قلم گذشت خط نجات شد ز سفیر و زبانى‌ام
هستم اگرچه در قفس آب و گل اسیر بشنو صفیر من که بهشت‌آشیانى‌ام
هند دوات را شکرستان کند قلم سازد رقم چو نسخه شیرین بیانى‌ام
رویین تنى کجاست که در عرصه‌گاه لاف جان بازد و نظاره کند شخ کمانى‌ام
همطرز با نوآمدگان سخن نى‌ام مرغوب طبع شد روش باستانى‌ام
بیگانه‌اند از هنر ابناى روزگار گویى که پیششان به هنر آشنا نى‌ام
یک فرق شد که مادح شاه ولایتم زیباست بر سر افسر صاحب قرانى‌ام
اوقات صرف به مدح سلاطین نمى‌کنم[784] کین دیگران زمینى و من آسمانى‌ام
مداح آن شهم که نگاه عنایتش هم قدر من فزاید و هم قدردانى‌ام
تا شد زبان به کامم ازین مدح کامیاب فرمانرواى مملکت کامرانى‌ام
خواهد فقیر از تو خدایا که روز حشر از بندگان آن شه کونین خوانى‌ام
در جمله مشکلات به فریاد من رسد شاه نجف کزوست همه شادمانى‌ام
حاجت رواى کون و مکان مرتضى على است
مشکل‌گشاى هر دو جهان مرتضى على است
ترکیب‌بند
«در مرثیه سید امتیازخان هما»
آفاق دگر ستیزه‌کار است با اهل وفا جفاشعار است
از تیغ برهنه جفایش هر جا که دلیست زخم‌دار است
جانهاى شریف ازوست خسته دلهاى عزیز ازو فگار است
این زال زمانه نوعروسى‌ست کز خونش دست در نگار است
از پست و بلند این ستمکار اى آنکه ترا سر شمار است
هر گوشه ببین تنى است در خاک هر سو[785] بنگر سرى[786] به دار است
از چرخ صفا طمع مدارید کز خاک به خاطرش غبار است
آنرا که کشد به ماتم او پیراهن نیلى‌اش شعار است
در هر کویى فکنده شیون
از ماتـمیان او یکــى مــن
از همچو منى فسرده جانى برده است عزیز مهربانى
در زیر فلک که کس به کس نیست من بودم و امتیازخانى
بیداد سپهر بین که او را بربود ز من به رایگانى
زد چنگل جور در همایى بگذاشت شکسته استخوانى[787]
از باغم رفت نوبهارى ماندیم فسرده[788] چون خزانى
او شعله‌صفت فسرد و[789] بى او هستم سرگشته چون دخانى
زو ماند به یادگار با من آزرده دلى و نیم‌جانى
یوسف افتاد در بن چاه غارت‌زده گشت کاروانى
طاقت ز دل و ز تن توان رفت
فریــاد کــه امتیازخــان رفت
اى جان جهان به خاک چونى در ظلمت این مغاک چونى
در خاک کدر که کلفت افزاست اى مایه جان پاک چونى
من بى تو به سنگ مى‌زنم سر تو گوهر تابناک چونى
من بى تو شریک درد با دل تو فارغ از اشتراک چونى[790]
خالى ز تو مانده مسند جاه تو بر فرش هلاک چونى
من بى تو به خود چو مار پیچان اى گنج به زیر خاک چونى
اى دامن خاک از تو پرگل جیبم ز غم تو چاک چونى
اى رفته به زیر خاک و بى تو آهم شده بر سماک چونى
شب کــردم از آه آتشین روز
دور از تو نشسته‌ام به این روز
رفتى و ز جان قرار بردى طاقت ز تن نزار بردى
با دست و دلى ز کار مانده دست و دل من ز کار بردى
با خود در خاک اى دلارام آرام دل[791] فگار بردى
رفتى چو صبا ازین گلستان رونق ز گل و بهار بردى
در پرده خاک رخ نهفتى آیینه به زنگبار بردى
جاى تو نبود عالم خاک بس کلفت ازین غبار بردى
از عرصه دهر گوى ایمان امروز تو شهسوار بردى
من رخت به سیل گریه دادم تا رخت ازین دیار بردى
خلقى به عزاى تو اسیر است
یک مرثیه‌خوان ترا فقیر است
فردوس برین مقام بادت رضوان ز شرف غلام بادت
در ظلمت قبر[792] مشعل راه مهر ده و دو امام بادت
آن مى که على است ساقى آن در باغ جنان به کام بادت
زیر قدم على عالى جا از سر احترام بادت
سالم بردى ز دهر ایمان منزل دارالسلام بادت
اى گوهر اوفتاده در خاک در سلک ابد نظام بادت
اى صید عقاب مرگ گشته سیمرغ بقا به دام بادت
در قبر دریچه‌اى ز جنت بگشاده به صبح و شام بادت
دور از تو چو لاله دل‌فگارم
داغــى ز تــو مانده یادگارم
«ترکیب‌بند در مرثیه سیدالشهدا حسین ابن على صلوه‌الله و سلامه علیه»
صبح عاشوراست کز جیب افق سر برکشید یا فلک در ماتم شبیر پیراهن درید
این دم صبح است یا در ماتم آل عبا آسمان از سینه سوزان دم سردى کشید
این شفق باشد کزو شد آسمان بیچاره‌فام یا در این ماتم ز چشم مهربانان خون چکید
صبح با رنگ شفق آمیخته با زال چرخ غازه از اشک جگرگون بسته بر روى سفید
صبح و شب کردند با هم در مصیبت اتفاق این یکى گیسو برید و آن گریبان را درید
نیست این تخم شهاب از آسمان ریزان سحر اشک مى‌ریزد فلک در ماتم شاه شهید
کهکشان نبود که بینى بر سپهر نیلگون در عزاى آل پیغمبر الف بر تن کشید
گشت تا گلگونه روى زمین خون حسین آسمان را هوش از سر رفت و رنگ از رخ پرید
از دل و چشم محبان در عزاى شاه دین طرفه شورى در زمین و آسمان آمد پدید
اشک چشم انگیخت از روى زمین طوفان نوح ناله دل صور اسرافیل در گردون دمید
مایه خون مى‌دهد چندانکه دل چشم مرا چشم مى‌گوید درین ماتم به دل هل من مزید
دوستان از ناله نخل ماتمى برپا کنند
سینه‌کوبان زیر آن نخل مصیبت جا کنند
رفت شمعى از شبستان جهان واحسرتا یوسفى گردیده گم از کاروان واحسرتا
از سیه‌کارى ظلم شامیان تیره‌روز آفتابى از نظرها شد نهان واحسرتا
مهر تابانى که از صبح نبوت بردمید در غروب آمد ز جور شامیان واحسرتا
آنکه کوثر از محیط فیض او آمد نمى در گلویش آب خنجر شد روان واحسرتا
آن تنى کاندر لطافت خوشتر از جان بوده است پاره‌پاره شد ز تیغ دشمنان واحسرتا
خاک باید بیخت بر سر کآنچنان جسم لطیف همچو پرویزن شد از زخم سنان واحسرتا
تیر خورده رفت ز آغوش پدر طفل رضیع جانب فردوس چون تیر از کمان واحسرتا
آه از آن ساعت که سوى خیمه‌گاه از دشت کین ذوالجناح آمد دوان و خون‌چکان واحسرتا
گفت زینب راکب خود را چه کردى اى فرس با من دل‌خسته او را ده نشان واحسرتا
داد از آن حالت که از بیداد فوج شامیان شد بلند از خیمه فریاد و فغان واحسرتا
خیمه آل نبى را دست ظلم از پا فکند همچو گل را سیلى باد خزان واحسرتا
خیمه‌اى کز رشته جان بود آن را پود و تار
کوفیان بى‌حیا کردند آخر تارتار
اى دریغا نونهال بوستان مصطفى اوفتاد از پا به زخم تیشه اهل جفا
اى دریغا آنکه زهرا در کنارش داشتى در میان خاک و خون افتاده سر از تن جدا
اى دریغا سرو باغ ساقى کوثر على کآب ببریدند ازو در خشکسال کربلا
اى دریغا تشنگى را چاره‌ساز است از عقیق آنکه پاشد خضر بر خاک درش آب بقا
اى دریغا بى‌سپاه و بى‌لوا در کربلاست آنکه در زیر لوایش اولیا جویند جا
اى دریغا روى عالمتاب زین‌العابدین چون گهر گردیده با گرد یتیمى آشنا
اى دریغا در زمین کربلا از سیل اشک غرقه طوفان نوح است آدم آل عبا
اى دریغا از على‌اکبر گل باغ حسین لاله‌رنگ از خون او گردیده میدان وغا
اى دریغا زآن شهید خشک‌لب طفل رضیع آنکه از پیکان نصیبش گشت آب ناشتا
در کدامین مذهب این جور و جفا جایز بود در کدامین ملت این ظلم و ستم باشد روا
ننگ مى‌آید یهودان را ازین امر شنیع عار مى‌باشد نصارا را ازین فعل خطا
سبط احمد را به تیغ ظلم قربانى کنند
بعد از آن این قوم دعوى مسلمانى کنند
کو خلیل‌الله که بیند در وغا کار حسین کآتش شمشیر چون گردیده گلزار حسین
موسى عمران اگر بودى بدیدى روز جنگ کاژدهایى شد دمان شمشیر خونبار حسین
کاش ایوب بلاکش بودى اندر کربلا تا بسنجیدى به خود در صبر مقدار حسین
کشتى خود را شکستى نوح در طوفان غم گر بدیدى غرق در خون جسم افگار حسین
یوسف آن روى به خون آلوده گر دیدى به خواب چون زلیخا مى‌شدى از جان خریدار حسین
آنچه بر یحیى گذشت از دست ظلم ظالمان شمه‌اى باشد ز محنت‌هاى بسیار حسین
سرور کونین احمد کو که در میدان جنگ بى‌سر اندر خون طپان بیند تن زار حسین
فاطمه کو تا بیاید در زمین کربلا خاک و خون شوید به اشک از زلف و رخسار حسین
کو على مرتضى کز ذوالفقار شعله‌بار داد خود بستاند از خصم دل‌آزار حسین
کو حسن آن سرور مردان امام مجتبى آنکه چشم او بود روشن به دیدار حسین
تا برادر را ببیند در میان خاک و خون وز سر الفت کند سر در سر کار حسین
اهل بیت مصطفى دادند جان از بى کسى
آه از مظلومى ایشان فغان از بى کسى
تشنه‌کام آن سید مظلوم از عالم گذشت خشک لب زین چاه محنت وارث زمزم گذشت
چون گذار اهل بیت افتاد بر نهر فرات بعد از آن کان سرور لب‌تشنه از عالم گذشت
سید سجاد زین‌العابدین را آن زمان بر لب این حرف جگرسوز از دل پرغم گذشت
کاى فرات آخر ندارى شرم کآن بحر کرم از کنارت خشک‌لب با دیده پرنم گذشت
در جهنم شمر را هر دم عذاب تازه‌ایست بر حسین از خنجر بیدادش آن یک دم گذشت
رفت از غارتگران بر خیمه آل عبا صدمه‌اى کز غارت غم بر دل خرم گذشت
آنچه بر آل پیمبر رفت از ابن زیاد بر سر پیغمبران زین‌گونه محنت کم گذشت
آنچه از امت کشیدند اهل بیت مصطفى از یهودان کى چنان بر عیسى مریم گذشت
قصه پیشینیان را تا به آدم خوانده‌ام این ستم حاشا که بر نوع بنى‌آدم گذشت
آب کردى دل ز حرف آتشین بس کن فقیر ساز و حرف و صوت بشکن وقت زیر و بم گذشت
دل به آه و ناله خالى کى شود زین غم ترا زخمت افتاده است کارى کار از مرهم گذشت
بر دعا ختم است اولى باد دایم بر مزید
رحمت حق بر حسین و لعنت حق بر یزید
«به سیاق ترکیب‌بند ملاحسن کاشى رحمه‌الله علیه»
السلام اى خاک پایت سرمه عین‌الیقین صورت مرآت وحدت معنى نور مبین
بانى ارکان ایمان هادم بنیان کفر قوت هشتم سپهر و زینت روى زمین
این غبار صبح بر پیشانى خورشید چیست گر به درگاه فلک‌سایت نمى‌مالد جبین
گر نبودى بر در دولت‌سرایت حلقه‌وار کى شدى مرآت بینش دیده روح‌الامین
طلعت نورانیت شمع شبستان نبى است هست خاتم را چراغ خانه روشن از نگین
نور از آنسان که سازد آفتاب از شب جدا سیف مسلولت جدا کرده است دنیا را ز دین
در نظرها حسن بى‌مثل تو کى گنجد تمام آمده نور الهى در نقاب ماء و طین
معجز عیسى تراود از لبت در هر نفس هست اعجاز کلیم الله ترا در آستین
زهر را تریاق سازى نیش را نوشى کنى طعم حنظل را بگردانى به طعم انگبین
نیست بعد از احمد مرسل به فتواى خرد مخزن علم لدنى را به جز حیدر امین
قبله آفاق شد از مقدمش بیت‌الحرام این مثل بشنو شرف باشد مکان را از مکین
آنکه نقش سرور عالم رسول الله بود
از کمال حضرتش محرم رسول الله بود
بس بود عشق تو بهر امتحان بوالهوس طاقت آتش ندارد گر رود بر آب خس
تا جمال حق نمایت پرده از رخ برکشید هر کجا چشمى است چون آیینه حیران است و بس
کاروانى را که سالارش تو باشى مى‌سزد ناله دلهاى عشاق تو آواز جرس
تا سوى مدح تو شد خضر محبت رهبرم کار موج آب حیوان مى‌کند تار نفس
ایمن از شیطان بود هر دل که در وى مهر تست درد را ره نیست در جایى که بنشیند عبس
چشم عیسى در تجلى‌زار خاک روضه‌ات در لباس مهر تابان آید از بهر قبس
ذوالفقارت را به قتل منکران هر دم سریست شعله را آرى نمى‌باشد گریز از خار و خس
برنیاید در وغا از دست خصمت هیچ کار در زره محبوس مى‌ماند چو مرغى در قفس
دشمنت گوید ز حسرت لیتنى کنت تراب چون به میدان محشر انگیزى ز جولان فرس
رو به صید حرص کى آرد سگ شیر خدا عنکبوتان را بود در خور شکار این مگس
شهسوار چون على هرگز نیامد در وجود این سخن را من نه تنها مى‌کنم اظهار و بس
قدسیان روز احد گفتند این حرف آشکار
لافتى الا على لاسیف الا ذوالفقار
اى که از فیض تو هرکس دولتى دریافته بنده از داغ غلامى تاج بر سر یافته
هر که در کویت دمى با دیده گریان نشست هم در این عالم بهشت و جام کوثر یافته
مسند جم را نخواهد ساکن این آستان از پر و بال ملک بالین و بستر یافته
در دل هر کس که زد مهر تو اکسیر بقا مشت خاک خویش را گوگرد احمر یافته
عارف آن باشد که ایزد را به ذات پاک تو همچو معنى در میان لفظ مضمر یافته
کس چه داند دستگاه رفعت ذات ترا اى که پایت جاى بر دوش پیمبر یافته
صیدگاه هر دو عالم وقف یک پرواز اوست تا ز تیغت شاهباز دین دو شهپر یافته
با تو زیبد چتر توحید و سریر معرفت کى سلیمان در جهان این تخت و افسر یافته
رشحه‌اى از ابر فیضت یافت دریاى محیط لمعه‌اى از نور تو خورشید خاور یافته
تا کند بر صفحه دل نقش مدحت را فقیر حاشیه جان را به جاى تار مسطر یافته
هر دلى کز صیقل مهر تو شد چون آینه در میان فقر صد ملک سکندر یافته
انبیاى مرسلین از باطنت یارى طلب
عقل کل در مکتب علم تو آموزد ادب
اى جمالت آفتاب آسمان مصطفى قبله ایزدپرستانى و جان مصطفى
با نبى پیوند دارى چون نگه با مردمک از تو روشن شد چراغ دودمان مصطفى
میوه بر جایش رسد چون مى‌رود گل از چمن یافت از ذات تو آرایش مکان مصطفى
از دم تیغ تو شد حق بر خلایق آشکار ذوالفقار تست گویا همزبان مصطفى
از تمناى بقاى حق نمایت بوده است انبیا را شوق ادراک زبان مصطفى
عقل گفتا آسمان علم را جذر است این تا عیان شد چون تو شاهى توأمان مصطفى
تا به دامان قیامت موج شادابى زند از نم باران علمت بوستان مصطفى
زور بازوى ترا برهان قاطع ذوالفقار در ثنایت حجت ناطق بیان مصطفى
بر مثال روز روشن بر دل اهل یقین از کلامت کشف شد راز نهان مصطفى
آرزو دارم که باشد تا دم آخر مدام موبه‌مویم وقف مهر خاندان مصطفى
یا على بر درگهت خواهم که باشد روى من
باده عشق تو جوشد از بن هر موى من
اى دو عالم خاک پایت یا امیرالمومنین جان ما بادا فدایت یا امیرالمومنین
همچو بو در غنچه است و چون حلاوت در ثمر در سر مستان هوایت یا امیرالمؤمنین
چون خم مى صد فلاطون را به جوش آورده است جرعه مردآزمایت یا امیرالمؤمنین
مى‌کند تعلیم جان‌بخشى زلال خضر را موج دریاى عطایت یا امیرالمؤمنین
اهل دل را آرزوى چشمه حیوان نماند با کلام جانفزایت یا امیرالمؤمنین
کم ز دوزخ نیست عاشق را تمناى بهشت ما و امید بقایت یا امیرالمؤمنین
هشت جنت را چمن‌ساز قضا ترتیب داد از پى مهمان‌سرایت یا امیرالمؤمنین
صد هزاران قلعه دل چون در خیبر گشود باطن مشکل‌گشایت یا امیرالمؤمنین
هست بر اوج سپهر هفتمین روح‌الامین پرده‌دار کبریایت یا امیرالمؤمنین
حاتم طایى به آن همت گدایى بیش نیست بر سر خوان سخایت یا امیرالمؤمنین
امت نادان اگر قدر ترا نشناختند مى‌شناسد مصطفایت یا امیرالمؤمنین
عقل محدود بشر کى داند اسرار ترا
روح قدسى هم نیابد کنه اطوار ترا
اى که شمع بزم دلها روى رخشان شماست ساحت کون و مکان گردى ز دامان شماست
شعله‌اى کز وى مه و انجم شرارى بیش نیست چون نگه کردم چراغ زیر دامان شماست
پاى از سر کرده مى‌گردد به هر حالى که هست آسمان بى‌سروپا گوى میدان شماست
عالم تنزیه بیرون است از دید و شناخت حق‌شناسى منحصر در عین عرفان شماست
مى‌برد هر کس به قدر ظرف از اینجا بهره‌اى لذت دنیا و عقبى ریزه خوان شماست
افسر و تخت سلیمان با همه فر و شکوه از نظر افتاده تجرید سلمان شماست
آیه اوحى إلى النحل و شراب ما شفا با همه شیرین‌بیانى خاص در شان شماست
وسعت دامان صحراى قیامت بى‌گمان از براى بار عام روز دیوان شماست
هفت دوزخ یک شرار شعله شمشیر تست هشت جنت هم گیاهى از گلستان شماست
یا على ابن ابیطالب فقیر بى‌نوا سخت محتاج نعیم خوان احسان شماست
مى‌کشد از دست دوران جام مالامال درد آرزومند تلافیهاى درمان شماست
بى‌ولایت ننگ اهل دل بود جان داشتن
مهر تو ما را به از مهر سلیمان داشتن
تا نجف از مقدم آن نور ایمان یافت کام صبح بر دل داغ حسرت دارد از شامش مدام
خاک پاک این تجلى‌زار را نازم که هست در دل هر ذره صد خورشید تابان را مقام
کعبه حق را ردیف چون نجف در کار بود زین دو مصرع گشت بیت‌الله در معنى تمام
ماه نو در پیش طاق این همایون‌آستان با قد خم‌گشته مى‌آید به انداز سلام
اى زمین‌بوس حریمت مایه صدافتخار وى طواف آستانت موجب صد احترام
هرکه او باشد طلبکار کمال از مهر تو در دو هفته مى‌شود چون ماه نو کارش تمام
بى‌میانجى بر دل داناى تو معلوم بود آنچه از حق بر نبى جبرئیل آوردى پیام
دشمنانت را وطن غمخانه دوزخ بود مسکن عشرت محبان ترا دارد سلام
شاهد دین را على و آل او پیرایه‌اند یافته سلک شریعت زین گهرها انتظام
بى‌سخن سرحلقه اصحاب پیغمبر على است سرگروه دانه‌هاى سبحه مى‌باشد امام
گر نبوت ختم شد بر ذات ختم‌المرسلین
ختم شد بر حضرتش لفظ امیرالمؤمنین
مثنوى‌هاى کوتاه
«در تعریف دولتخانه نواب امیرالامرا ساداتخان بهادر دام ظله»
دگر بر روى طبع نکته‌پرداز درى گردیده از فیض سخن باز
نى کلکم سرى با خویش دارد خیال تازه‌اى در پیش دارد
دوات از شعر تر نم مى‌پذیرد که مى‌خواهد گلى در آب گیرد
بر آنم کز ره معجزطرازى برآرم سر ز جیب سحرسازى
سخن پردازم از دولت‌سرایى که عالى‌تر از آن نبود بنایى
دهم قصر سخن را کرسى از عرش درو دیباى معنى را کنم فرش
ز دولتخانه‌اى گردم سخن‌ساز که بر اوجش نیارد وهم پرواز
چه دولتخانه فردوس برینى ز رفعت چرخ اطلس را قرینى
خیال رفعت این عرش تمثال بریزد طایر اندیشه را بال
ازین عرش برین دیگر چه پرسى نشست از اوج او رفعت به کرسى
ز کاخ آسمان این کاخ والا بود ممتاز مانند سر از پا
فراتر از فلک زان کرده آهنگ که آمد بر شکوه او جهان تنگ
ز همراهى او سنگ زمینگیر به اوج چرخ کرد انداز شبگیر
حکیم فلسفى حیران فروماند که مرکب را چو دید او بر فلک راند
ز بس رفعت که دارد طاق ایوان نماید سایبانش چرخ گردان
چو از رفعت به گردون روبرو شد هلال عید جفت طاق او شد
به جایى رفت طاق دلکش او که چشم مهر تابان را شد ابرو
ز بس دیوار او صاف است و روشن توان از خشت او آیینه کردن
صفا از بس ز خشت او عیانست تو گویى قالبش آیینه‌دانست
چه گویم از صفاى مرمر او که بتوان دید در آیینه‌اش رو
به طرح این بناى تازه معمار متانت را ز بس برده است در کار
ز سیلاب حوادث غم ندارد ز کوه قاف سنگ کم ندارد
در و دیوار او از نقش زیبا زند صد طعنه بر طاوس رعنا
اگر بیند سوى آن نقش پرگار شود مانى ز حیرت نقش دیوار
به پاى نقش این فردوس ثانى نوشته عبده بهزاد و مانى
به دیوار و درش نقاش تردست بهار بى‌خزان را نقش بربست
به کلک سحرفن پیرامن گل کشیده صورت آواز بلبل
ادایش همچو رنگ مى ز مینا ز نقش سرد کرده آشکارا
به آیینى کشیده بید مجنون که لیلى مشربان را دل شود خون
چو کلکش دست طراحى گشوده نگاه چشم نرگس را نموده
نموده داغ را در جام لاله چو افیون در شراب دیرساله
کند چون لاله‌زارش را تماشا نگه را مى‌شود مستى دو بالا
ز کج تردستى بناى پرگار گلستانى دگر کرده نمودار
نظر حیران آن نقش و نگار است خرد بیخود که یارب این چه کار است
مقرنس سقف از آیینه‌کارى فلک را ساخته در خود حصارى
رسد آرى ازین سقف مقرنس زمین را نازها بر چرخ اطلس
نگاه از دیدن او کامیاب است بهشت و سلسبیلش نهر آب است
اگر زاهد در اینجا بار یابد به خلدش گر برند آزار یابد
فضاى صحن رشک آسمان است درو از نهر گویى کهکشان است
چه نهرى رشک آب زندگانى طراوت‌بخش باغ زندگانى
گوارا آب او چون آب حیوان حلول او به تن شیرین‌تر از جان
حباب و موج این شیرین شمایل چو چشم و ابروى خوبان برد دل
هزاران سرو از فواره دارد خیابان زو گریبان پاره دارد
شود فواره‌اش هر دم دگرگون گهى سرو است و گاهى بید مجنون
ز فواره که دارد میل بالا زمین پس مى‌دهد وام فلک را
ازو آبى به جوى کهکشان است زمین را منتى بر آسمان است
کند فواره چون گوهر نثارى تر آید پیش او ابر بهارى
نهال او که مرواریدبار است گلستان ارم را یادگار است
اگر این نهر را مى‌دید فرهاد دگر از جوى شیرش نامدى یاد
در اطرافش عمارتهاى عالى شده هر یک علم در بى‌مثالى
به هر جانب ز قصر زرنگارى شده روى زمین خورشیدزارى
به پیش هر عمارت حوض آبى چو آیینه به پیش آفتابى
گر از دریاچه او حرف رانم زند بحر سخن موج از زبانم
چه دریاچه محیط بى‌کنارى به جنبش بحر اخضر چشمه‌سارى
اگر در بحر تعریفش گراید به ساحل کشتى نطقم نیاید
سخن در مدحت آن رشک عمان برانگیزد ز بحر نظم طوفان
قلم حرفى طرازد گر ازین باب زمین شعر را ترسم برد آب
بود مشکل به قعرش راه بردن خیال اینجا نیارد غوطه خوردن
به بحر نطق اگر گردد چو ماهى زبان برناید از وصفش کماهى
فتد عکس عمارت چون در آبش به رنگ گل برآید هر حبابش
در آب صاف آن عکس ملون بود همچون شفق در صبح روشن
غرض هر منزلى زان بیت معمور بود زانگونه گویى چشم بد دور
به زور دست معمار هنرور به هر منزل نموده صنع دیگر
ز بس داد متانت در بنا داد خرد گوید به او دستت مریزاد
روا باشد اگر بر مصر و شیراز کند دهلى به این دولتسرا ناز
ازو دهلى طراز جاودان یافت تن مرده تو گویى باز جان یافت
در بازیست این دولتسرا را که باشد رو به او شاه و گدا را
مراد عالمى زین در برآید ازین در هرچه گویى در خور آید
چو از وصف درش گشتم سخنور درآمد شاهد مقصودم از در
در معنى به روى دل گشادم به فکر سال تعمیرش فتادم
به آخر کرد دل این مدعا را ز دولتخانه اجلال پیدا
بلى اجلال او زین رو عیانست که دولتخانه ساداتخان است
امیرى کز کمال شوکت و جاه زده بخت بلندش خیمه بر ماه
امیرى کیسه‌ها از جود او پر خطابش ناصرالدوله بهادر
سر و سرکرده جمله امیران به عالم یادگار از بى‌نظیران
جهان مردمى جان مروت محیط مکرمت کان مروت
سیادت جوهر آیینه او محبت خانه‌زاد سینه او
به جان و دل غلام آل اطهار شهید کربلا را تعزیه‌دار
از آن ثابت‌قدم در راه دین است که فرزند امیرالمؤمنین است
عیان از جبهه او نور ایمان چنان کز صبح خورشید درخشان
نبینى از سلاطین و امیران چو او دین‌پرورى در هند و ایران
تنش ز آب و گل تقوى سرشته تقدس یاد ازو گیرد فرشته
چراغ و چشم آل بوتراب است دل مروانى از وى داغدارست
بنى هاشم به رویش خرم و شاد به عهدش تخم مروانى برافتاد
نموده مال خود را وقف سادات ز مالش مدعا کسب سعادات
کسى را مى‌سزد پیرایه دین که دنیا را کند سرمایه دین
قضا تا لشکر امکان برآراست سپهدارى چو او از دهر کم خاست
هراسد آسمان از سطوت او زمین لرزد به خود از صولت او
عدو را روز میدان آن تهمتن زند از برق تیغ آتش به خرمن
به حلم و دانش و تدبیر و فرهنگ سلف را مى‌تواند بود همسنگ
ز نعمتهاى خود در روز ایجاد خدایش چند چیزى بى‌بدل داد
یکى اقبال کز روز ولادت ز جود اوست زیب صدر دولت
دویم حب على و عترت پاک که این باشد دلیل طینت پاک
سیوم گردن نهادن امر حق را که نبود غیر ازین آیین تقوى
چهارم خلق و پنجم بذل و احسان خصوصآ در حق ارباب ایمان
ششم مانند سیف‌الدوله پورى که بخشد یاد او دل را سرورى
زند جوش از لب من آب حیوان چو آرم بر زبان احمد علیخان
سهى سرو گلستان سیادت ز سیمایش عیان شان سیادت
گرامى گوهر دریاى دانش به علم و فضل صدرآراى دانش
همایون طلعتى کز فرّ دولت هما از سایه‌اش جوید سعادت
به روى او در اقبال باز است قبولش مقبلان را کارساز است
به پیشش راز دل از لوح سیما بود چون صورت از آیینه پیدا
اگرچه مجمع اخلاق نیکوست گل روى سبد خلق خوش اوست
گر از کس لغرشى بیند به کارى ز روى عفو نارد در شمارى
ز لطف طبع و حسن سیرت او کند کار تبسم چین ابرو
ازو آید که با روى گشاده کند شیر غضب را در قلاده
فقیر از خوبى این بخت بیدار نیارم شمه‌اى را کرد اظهار
کجا یارا بود کام و زبان را که گوید مدحت این خاندان را
همینت بس شرف اى مدح گستر که بردى نام فرزندان حیدر
کنون ختم این سخن را بر دعا کن حق مدحت طرازى را ادا کن
که ناید غیر ازین از دست ما هیچ نخواهند از فقیران جز دعا هیچ
زمان را مى‌کند تا چرخ ایجاد زمانه تابع ساداتخان باد
جهان را خانه تا بر پاى باشد درو نواب بزم‌آراى باشد
«در تعریف خس‌خانه»
خوشا خس‌خانه عشرت‌نشیمن لطافت را ز بویش روح در تن
به خوبى دسته گل را نمودار ولى از نسبت بوى گلش عار
زبویش بر زبان تا حرف راند قلم نسبت به شاخ گل رساند
سراپایش ز آب لطف شاداب بود بیتى که از وى مى‌چکد آب
مگو خس‌خانه فردوس برینى بهار از خرمن او خوشه‌چینى
درین خلد برین یابد اگر بار به گل شبنم نیامیزد دگر بار
خس او ریشه در دل مى‌دواند به خط یار نسبت مى‌رساند
کجا خس را بود این نازنین شکل مصور گشته بوى گل ازین شکل
ازین خس گر بسازى خامه مو گل تصویر را فیضش دهد بو
ز بویش خامه گر حرفى کند سر ورق چون برگ گل گردد معطر
خسش گویى رگ جان بهار است که روح‌افزائیش پیوسته کار است
به این خس‌خانه هرکس رو نکرده است گل عیش و طرب را بو نکرده است
نسیمش از دم عیسى دهد یاد توان جان در هوایش داد بر باد
چنان کردش لطافت آبیارى که ترکیبش ندارد جزو نارى
به خوبى آنقدرها بى‌مثال است که در خاطر خیال او محال است
به رعنایى و خوبى همسر گل صداى مطربانش صوت بلبل
غلط گفتم که خاک این عزیزان بود بهتر ز خون عندلیبان
به بلبل نسبت‌شان ننگ و عار است یکى قایم مقام صدهزار است
ز صوت مطربان بلبل‌آواز خسش چون تار قانون نغمه‌پرداز
چو مطرب از خسش مضراب سازد جهانى را به آهنگى نوازد
به این مضراب چون گردد نوازن دو بالا مى‌شود ذوق شنیدن
ز راک و بوى خوش این دلگشا جا غذاى روح را دارد مهیا
ز آب نغمه تر گشته شاداب دل عشرت درینجا مى‌خورد آب
براى راحت و آرام بابست بلى چشم است و چشم از بهر خوابست
هوایش رشک آب زندگانى به دم بخشیده عمر جاودانى
خسش کز بو فزاید جان همیشه نهال عیش و عشرت راست ریشه
شده هر موى او بر تن زبانى به مدح خسرو گردون مکانى
«تاریخ عزیمت نواب امیرالامرا به تسخیر راجپوتان»
سپهدار جم‌قدر رستم‌نشان امیر جوان‌بخت ساداتخان
امیر هزبرافکن پیل‌تن دلیرى قوى بازوى تیغ‌زن
به مردانگى نامدار آمده ز شیر خدا یادگار آمده
چو بهر جهاد آن سرافراز دین شد آماده خشم و پیکار و کین
کمر بست مانند البرز کوه ز دهلى برآمد به فرّ و شکوه
به تنبیه کفار لشکر کشید چو خورشید تابان علم برکشید
سپاهى به کردار کوه گران بیاراست آن سرفراز جهان
زره‌پوش جنگاوران فوج‌فوج تو گفتى که دریا درآمد به موج
ز گرد سواران که برشد به ماه هوا گشت چون روز دشمن سیاه
چو این عزم با خویشتن جزم کرد خرد سال تاریخ را عزم کرد
قلم پیش استاد و خنجر کشید سر نحس بدخواهش اول برید
پس آنگه ز شادى چو گل برشکفت مؤید به فتح خداداد گفت
«به یکى از امرا نوشته»
شاعرى بذله‌سنج نادره‌گوى که ز میدان نطق بردى گوى
در مدحتگرى به خود وا کرد بهر ترکى قصیده انشا کرد
کسوت معنى از عبارت داد داد اغراق و استعارت داد
بر فلک برد پایه جاهش ز اطلس چرخ دوخت خرگاهش
آسمان را بر آستانش بست مهر و مه را به خاک در پیوست
تا مگر ترک را شود دل شاد لیک غافل ازین که گفت استاد
گر زمین را بر آسمان دوزى ندهندت زیاده بر روزى
پیش آن ترک آمد القصه تا ز انعام او برد حصه
وان قصیده ز روى حسن ادا خواند با آب و تاب سرتاپا
ترک را دل شکفت از آن گفتار غنچه زان‌سان که از نسیم بهار
گوهر آفرین نثارش کرد به عطایش امیدوارش کرد
گفت فردا به سوى من گذر آر تا دهم غله‌ات دو صد خروار
گشت شاعر ازین سخن خوشحال بارور یافت مزرع آمال
شاد و خرم به خانه برگردید وعده دانه‌اش به دام کشید
در تمناى روز و شب همه شب دیده‌اش باز بود چون کوکب
خوابش از دیده رخت بربسته دل به غله چو خوشه در بسته
صبح از چهره چون نقاب گشاد برق در خرمن ستاره فتاد
شاعر از رخت خواب خود برجست کمر حرص خوشه‌سان دربست
